BÍ ẨN VỀ VIỆC TỊ HUÝ CỦA NGƯỜI XƯA
Thời
xưa có một người tên là Giả Lương Thần
贾良臣,
tên của ông ta người trong nhà đặc biệt kị huý, một chữ cũng không được nói.
Con của ông ta rất nghe lời. Ngày nọ, thằng con đọc
Mạnh tử 孟子, đến câu:
Kim chi sở vị lương thần, cổ chi sở vị
dân tặc dã.
今之所谓良臣, 古之所谓民贼
(Nay gọi là bề tôi trung thành, thì xưa gọi là giặc của
dân)
Nó lớn tiếng đọc thành:
Kim chi sở vị đa đa, cổ chi sở vị dân tặc
dã.
今之所谓爹爹, 古之所谓民贼
(Nay gọi là cha, thì xưa gọi là giặc của dân)
Giả Lương Thần nghe qua suýt ngất. Đây chỉ là chuyện
cười mà thôi, nhưng vào thời cổ những chuyện cười như thế rất nhiều, như:
Chỉ hứa châu quan phóng hoả, bất chuẩn
bách tính điểm đăng
只许州官放火, 不准百姓点灯
(Cho quan của châu phóng hoả, không cho bách tính thắp
đèn)
Đây cũng là câu chuyện cười về việc tị huý của người
xưa. Thế thì, việc tị huý của người xưa rốt cuộc là giống như những chuyện cười
kia không?
Sự thực,
trong xã hội phong kiến cổ đại Trung Quốc, “tị huý” được xem là chế độ của chế
độ tông pháp, là sản vật về quan niệm đẳng cấp tôn ti quý tiện, ảnh hưởng của
nó rất lớn. Tị huý là một loại chế độ xã hội, là nguyên tắc mà người xưa cần phải
tuân thủ, nói một cách cụ thể chính là mọi người trong cuộc sống thường ngày đặc
biệt là trong văn thư giấy tờ qua lại, gặp phải tên của vị đế vương đương đại,
tên của thánh nhân hoặc tên của tổ tiên của bản thân người đó, đều cần phải hồi
tị. Cũng chính là không thể trực tiếp xưng hô tên của hoàng đế, tên của thánh
nhân hoặc của các bậc tôn trưởng, nếu không sẽ chịu sự trựng phạt vô cùng
nghiêm khắc, thậm chí mất đầu, đó chính là tị huý.
Về thời
gian bắt đầu của tập tục tị huý, trước mắt có 3 ý kiến:
1- Bắt đầu từ thời Hạ Thương, Tiền Hi Ngôn 钱希言 trong Hí hà 戏瑕có viết:
Án “Sơn hải kinh” hữu Hạ Hậu Khai, cái huý
Khải danh. Huý sở dĩ do thuỷ hĩ.
按 “山海经” 有夏后开, 盖讳启名. 讳所以由始矣.
(Theo
“Sơn hải kinh” có Hạ Hậu Khai, huý tên Khải. Cho nên tục tị huý bắt đầu từ đó)
2- Bắt đầu từ đời Chu.
Trong Vinh Trai tuỳ bút 荣斋随笔có ghi:
Đế vương huý danh, tự Chu
thế thuỷ hữu thử chế.
帝王讳名, 自周世始有此制,
(Tị huý
tên đế vương, từ đời Chu bắt đầu có chế độ
này.)
3- Bắt đầu từ thời Xuân Thu. Trong Công Dương truyện - Mẫn Công nguyên niên 公羊传 - 闵公元年 có ghi:
Xuân Thu vi tôn giả huý, vi thân giả huý, vi
hiền giả huý.
春秋为尊者讳, 为亲者讳, 为贤者讳.
(Thời
Xuân Thu huý bậc tôn trưởng, huỷ người thân, huý người hiền.)
Đề xuất
nguyên tắc tị huý trong xã hội tông pháp phong kiến, dưới sự chỉ đạo của nguyên
tắc này, dần hình thành chế độ và hệ thống tị huý. Phàm ai ngược lại với chế độ
này sẽ bị trừng phạt. Trong Đường luật sớ
nghị 唐律疏议 quy định, cố ý
vi phạm là “đại bất kính” 大不敬 tức tội mà ‘thập ác bất xá” 十恶不赦. Đời Tống là thời kì đỉnh thịnh của tị huý, đời Nguyên có giảm chút
ít, đời Thanh lại đẩy tị huý lên đến cực điểm. Trong khoa cử khảo thí đời Tống,
khảo sinh nếu có lỡ thất huý thì sẽ bị khiển trách đánh rớt, cắt đứt tiền đồ; đời
Thanh việc cấm kị càng mở rộng, thường lấy việc phạm kị làm lí do, đại hưng
“văn tự ngục” 文字狱, nhân đó, “tị huý” phát triển đến chỗ cực cao.
Biện
pháp tị huý của người xưa rất nhiều, đại để có thể phân làm 5 biện pháp: để trống,
viết khuyết bút, đổi chữ, đổi cách đọc và thay cách nói. Do bởi nhu cầu của tị
huý, trong thư tịch cổ đại rất nhiều nhân danh, địa danh, quan danh bị thay đổi
một cách vô lí, gây ra ảnh hưởng nhất định cho việc nghiên cứu lịch sử của
chúng ta, nhưng đồng thời tị huý cũng được xem là một hiện tượng lịch sử, lại
có đặc trưng thời đại rõ ràng, giúp chúng ta phán đoán được thời đại của sử liệu,
xác định được tính chân nguỵ của thư tịch cổ đại.
Việc tị
huý của người xưa ở Trung Quốc là một hiện tượng độc nhất vô nhị trên thế giới,
bị người đời chê cười, nhưng câu chuyện “châu quan phóng hoả” lại là sự tái diễn
không ngừng hình thức của nó trong xã hội hiện thực, chỉ chẳng qua là từ chuyện
cười nó biến thành bi kịch xã hội. Chúng ta tin rằng trong tương lai không xa
nó vĩnh viễn sẽ trở thành lịch sử.
Chú của người
dịch
I- Lục Du 陆游 đời Tống trong Lão
Học Am bút kí 老学庵笔记 quyển
5 có chép câu chuyện như sau:
Điền Đăng tác quận, tự huý kì danh, xúc giả
tất nộ, lại tốt đa bị bảng si. Vu thị cử châu giai vị đăng vi hoả. Thượng
nguyên phóng hoả nhân nhập châu trị du quan, lại nhân toại thư bảng yết vu thị
viết: ‘Bản châu y lệ phóng hoả tam nhật.’
田灯作郡, 自讳其名, 触者必怒, 吏卒多被榜笞. 于是举州皆谓登为火. 上元放火人入州治游观, 吏人遂书榜谒于市曰: ‘只本州依例放火三日’.
(Điền
Đăng là trưởng quan của châu, tự huý tên của mình, người nào phạm phải huý, ông
ta sẽ giận, nhiều lại tốt vì phạm huý mà bị phạt đánh bằng gậy. Thế là cả châu
đều nói “đăng” là “hoả”. Tiết Thượng nguyên có tục thả hoa đăng, người người đến
châu xem hoa đăng thưởng ngoạn, tên lại bèn yết bảng nơi chợ viết rằng: ‘Bản
châu theo lệ “phóng hoả” ba ngày’.
Tên
“Đăng” 登 của
viên quan đồng âm với chữ “đăng” 灯 là đèn.
“Phóng hoả” 放火 là “đốt” (nhà cửa, cây cối), “điểm đăng” 点灯 là
thắp đèn.
Về sau
người ta dùng “Chỉ hứa châu quan phóng hoả, bất chuẩn bách tính điểm đăng” để
hình dung kẻ thống trị ngang ngược làm bậy, còn nhân dân làm những việc chính
đáng thì bị hạn chế. Cũng phiếm chỉ bản thân tự ý làm những việc mình muốn, mà
lại yêu cầu nghiêm khắc người khác hoặc không cho phép người khác có được quyền
lợi chính đáng.
II- Thập ác bất
xá 十恶不赦:
Thập ác là 10 tội trạng nặng
nhất. Trong pháp luật Bắc Chu, Bắc Tề đã liệt kê danh mục “thập điều” 十条 (10 điều) trọng tội, trong pháp luật thời Tuỳ bắt đầu
có tên gọi “thập ác” 十恶. Nội dung “thập ác”
trong Đường luật 唐律 là:
1- Mưu phản 谋反: phạm tội dự
mưu cùng thực thi lật đổ sự thống trị của đế vương, bao gồm việc nguy hại đến
nhân thân hoàng đế.
2- Mưu đại nghịch
谋大逆: (nghịch 逆: bội phản, phản nghịch) phạm tội dự mưu cùng thực thi
huỷ hoại tông miếu vương thất, lăng mộ và cung điện.
3- Mưu bạn 谋叛: phạm tội dự
mưu cùng thực thi phản bội lại triều đình, đầu hàng ngoại quốc hoặc chính quyền
khác.
4- Ác nghịch 恶逆: đánh hoặc mưu
sát ông bà nội, cha mẹ, giết bác trai bác gái, cô, anh, chị, ông bà ngoại, chồng
cùng ông bà nội hoặc cha mẹ của chồng.
5- Đại bất kính
大不敬: hành vi xâm phạm đến quyền uy tôn nghiêm của hoàng đế, uy hiếp sự an
toàn nhân thân hoàng đế. Trong pháp luật thời Tống gọi là “đại bất cung” 大不恭.
6- Bất đạo 不道: phạm tội giết
chết 3 người vô tội của một nhà hoặc 3 người trở lên, chặt thi thể người bị giết;
nuôi trùng độc hoặc phối chế thuốc độc để hại người; dùng pháp thuật tà ác khiến
người bị mắc tai bệnh hoặc chết.
7- Bất hiếu 不孝: phạm tội tố
cáo hoặc chửi mắng ông bà nội, cha mẹ; khi ông bà nội, cha mẹ còn sống ra ở
riêng hoặc cung dưỡng không đủ. Thời Minh Thanh, luật tăng thêm “ông bà nội,
cha mẹ của chồng”.
8- Bất mục 不睦: (mục 睦: hoà thuận, gần gũi) phạm tội với thân tộc, như phạm
tội mưu sát hại và bán đứng thân thuộc, đánh nhau hoặc tố cáo chồng, bậc tôn
trưởng, thân thuộc.
9- Bất nghĩa 不义: hạ thuộc (cấp
dưới) giết chủ phủ của bản thuộc, thứ sử, huyện lệnh, thầy dạy; lại viên giết
trưởng quan từ ngũ phẩm trở lên của bản bộ, chồng chết liền cải giá.
10- Nội loạn 内乱: (nội 内: nội bộ, gia tộc nội loạn; loạn 乱: nam nữ quan hệ không chính đáng, dâm loạn) hành vi
dâm loạn trong gia tộc, như cưỡng gian thân thuộc hoặc thiếp của cha, của ông nội.
Quy định
về “thập ác” các đời noi theo. “Thập ác” không có khoan xá, nhân đó lời tục có
câu: “thập ác bất xá” 十恶不赦.
(Nguồn:
“Trung Quốc cổ đại văn hoá thường thức” 中国古代文化常识
Biên soạn: Thiệu Sĩ Mai 邵士梅，Đào Tịch Giai 陶夕佳，Tưởng Tiểu Ba 蒋筱波. Tam Xuân xuất bản
xã, 2008)
Huỳnh Chương Hưng
Quy
Nhơn 14/5/2019
Nguyên tác Trung văn
CỔ NHÂN TỊ HUÝ CHI MÊ
古人避讳之谜
Tác giả: Từ Quốc Cầm 徐国琴
Trong quyển
TRUNG QUỐC LỊCH SỬ CHI MÊ
中国历史之谜
Chủ biên: Lí Quảng Sinh 李广生
Thiên Tân: Bách hoa văn nghệ xuất bản xã, 2001
BÍ ẨN VỀ VIỆC TỊ HUÝ CỦA NGƯỜI XƯA
Thời
xưa có một người tên là Giả Lương Thần
贾良臣,
tên của ông ta người trong nhà đặc biệt kị huý, một chữ cũng không được nói.
Con của ông ta rất nghe lời. Ngày nọ, thằng con đọc
Mạnh tử 孟子, đến câu:
Kim chi sở vị lương thần, cổ chi sở vị
dân tặc dã.
今之所谓良臣, 古之所谓民贼
(Nay gọi là bề tôi trung thành, thì xưa gọi là giặc của
dân)
Nó lớn tiếng đọc thành:
Kim chi sở vị đa đa, cổ chi sở vị dân tặc
dã.
今之所谓爹爹, 古之所谓民贼
(Nay gọi là cha, thì xưa gọi là giặc của dân)
Giả Lương Thần nghe qua suýt ngất. Đây chỉ là chuyện
cười mà thôi, nhưng vào thời cổ những chuyện cười như thế rất nhiều, như:
Chỉ hứa châu quan phóng hoả, bất chuẩn
bách tính điểm đăng
只许州官放火, 不准百姓点灯
(Cho quan của châu phóng hoả, không cho bách tính thắp
đèn)
Đây cũng là câu chuyện cười về việc tị huý của người
xưa. Thế thì, việc tị huý của người xưa rốt cuộc là giống như những chuyện cười
kia không?
Sự thực,
trong xã hội phong kiến cổ đại Trung Quốc, “tị huý” được xem là chế độ của chế
độ tông pháp, là sản vật về quan niệm đẳng cấp tôn ti quý tiện, ảnh hưởng của
nó rất lớn. Tị huý là một loại chế độ xã hội, là nguyên tắc mà người xưa cần phải
tuân thủ, nói một cách cụ thể chính là mọi người trong cuộc sống thường ngày đặc
biệt là trong văn thư giấy tờ qua lại, gặp phải tên của vị đế vương đương đại,
tên của thánh nhân hoặc tên của tổ tiên của bản thân người đó, đều cần phải hồi
tị. Cũng chính là không thể trực tiếp xưng hô tên của hoàng đế, tên của thánh
nhân hoặc của các bậc tôn trưởng, nếu không sẽ chịu sự trựng phạt vô cùng
nghiêm khắc, thậm chí mất đầu, đó chính là tị huý.
Về thời
gian bắt đầu của tập tục tị huý, trước mắt có 3 ý kiến:
1- Bắt đầu từ thời Hạ Thương, Tiền Hi Ngôn 钱希言 trong Hí hà 戏瑕có viết:
Án “Sơn hải kinh” hữu Hạ Hậu Khai, cái huý
Khải danh. Huý sở dĩ do thuỷ hĩ.
按 “山海经” 有夏后开, 盖讳启名. 讳所以由始矣.
(Theo
“Sơn hải kinh” có Hạ Hậu Khai, huý tên Khải. Cho nên tục tị huý bắt đầu từ đó)
2- Bắt đầu từ đời Chu.
Trong Vinh Trai tuỳ bút 荣斋随笔có ghi:
Đế vương huý danh, tự Chu
thế thuỷ hữu thử chế.
帝王讳名, 自周世始有此制,
(Tị huý
tên đế vương, từ đời Chu bắt đầu có chế độ
này.)
3- Bắt đầu từ thời Xuân Thu. Trong Công Dương truyện - Mẫn Công nguyên niên 公羊传 - 闵公元年 có ghi:
Xuân Thu vi tôn giả huý, vi thân giả huý, vi
hiền giả huý.
春秋为尊者讳, 为亲者讳, 为贤者讳.
(Thời
Xuân Thu huý bậc tôn trưởng, huỷ người thân, huý người hiền.)
Đề xuất
nguyên tắc tị huý trong xã hội tông pháp phong kiến, dưới sự chỉ đạo của nguyên
tắc này, dần hình thành chế độ và hệ thống tị huý. Phàm ai ngược lại với chế độ
này sẽ bị trừng phạt. Trong Đường luật sớ
nghị 唐律疏议 quy định, cố ý
vi phạm là “đại bất kính” 大不敬 tức tội mà ‘thập ác bất xá” 十恶不赦. Đời Tống là thời kì đỉnh thịnh của tị huý, đời Nguyên có giảm chút
ít, đời Thanh lại đẩy tị huý lên đến cực điểm. Trong khoa cử khảo thí đời Tống,
khảo sinh nếu có lỡ thất huý thì sẽ bị khiển trách đánh rớt, cắt đứt tiền đồ; đời
Thanh việc cấm kị càng mở rộng, thường lấy việc phạm kị làm lí do, đại hưng
“văn tự ngục” 文字狱, nhân đó, “tị huý” phát triển đến chỗ cực cao.
Biện
pháp tị huý của người xưa rất nhiều, đại để có thể phân làm 5 biện pháp: để trống,
viết khuyết bút, đổi chữ, đổi cách đọc và thay cách nói. Do bởi nhu cầu của tị
huý, trong thư tịch cổ đại rất nhiều nhân danh, địa danh, quan danh bị thay đổi
một cách vô lí, gây ra ảnh hưởng nhất định cho việc nghiên cứu lịch sử của
chúng ta, nhưng đồng thời tị huý cũng được xem là một hiện tượng lịch sử, lại
có đặc trưng thời đại rõ ràng, giúp chúng ta phán đoán được thời đại của sử liệu,
xác định được tính chân nguỵ của thư tịch cổ đại.
Việc tị
huý của người xưa ở Trung Quốc là một hiện tượng độc nhất vô nhị trên thế giới,
bị người đời chê cười, nhưng câu chuyện “châu quan phóng hoả” lại là sự tái diễn
không ngừng hình thức của nó trong xã hội hiện thực, chỉ chẳng qua là từ chuyện
cười nó biến thành bi kịch xã hội. Chúng ta tin rằng trong tương lai không xa
nó vĩnh viễn sẽ trở thành lịch sử.
Chú của người
dịch
I- Lục Du 陆游 đời Tống trong Lão
Học Am bút kí 老学庵笔记 quyển
5 có chép câu chuyện như sau:
Điền Đăng tác quận, tự huý kì danh, xúc giả
tất nộ, lại tốt đa bị bảng si. Vu thị cử châu giai vị đăng vi hoả. Thượng
nguyên phóng hoả nhân nhập châu trị du quan, lại nhân toại thư bảng yết vu thị
viết: ‘Bản châu y lệ phóng hoả tam nhật.’
田灯作郡, 自讳其名, 触者必怒, 吏卒多被榜笞. 于是举州皆谓登为火. 上元放火人入州治游观, 吏人遂书榜谒于市曰: ‘只本州依例放火三日’.
(Điền
Đăng là trưởng quan của châu, tự huý tên của mình, người nào phạm phải huý, ông
ta sẽ giận, nhiều lại tốt vì phạm huý mà bị phạt đánh bằng gậy. Thế là cả châu
đều nói “đăng” là “hoả”. Tiết Thượng nguyên có tục thả hoa đăng, người người đến
châu xem hoa đăng thưởng ngoạn, tên lại bèn yết bảng nơi chợ viết rằng: ‘Bản
châu theo lệ “phóng hoả” ba ngày’.
Tên
“Đăng” 登 của
viên quan đồng âm với chữ “đăng” 灯 là đèn.
“Phóng hoả” 放火 là “đốt” (nhà cửa, cây cối), “điểm đăng” 点灯 là
thắp đèn.
Về sau
người ta dùng “Chỉ hứa châu quan phóng hoả, bất chuẩn bách tính điểm đăng” để
hình dung kẻ thống trị ngang ngược làm bậy, còn nhân dân làm những việc chính
đáng thì bị hạn chế. Cũng phiếm chỉ bản thân tự ý làm những việc mình muốn, mà
lại yêu cầu nghiêm khắc người khác hoặc không cho phép người khác có được quyền
lợi chính đáng.
II- Thập ác bất
xá 十恶不赦:
Thập ác là 10 tội trạng nặng
nhất. Trong pháp luật Bắc Chu, Bắc Tề đã liệt kê danh mục “thập điều” 十条 (10 điều) trọng tội, trong pháp luật thời Tuỳ bắt đầu
có tên gọi “thập ác” 十恶. Nội dung “thập ác”
trong Đường luật 唐律 là:
1- Mưu phản 谋反: phạm tội dự
mưu cùng thực thi lật đổ sự thống trị của đế vương, bao gồm việc nguy hại đến
nhân thân hoàng đế.
2- Mưu đại nghịch
谋大逆: (nghịch 逆: bội phản, phản nghịch) phạm tội dự mưu cùng thực thi
huỷ hoại tông miếu vương thất, lăng mộ và cung điện.
3- Mưu bạn 谋叛: phạm tội dự
mưu cùng thực thi phản bội lại triều đình, đầu hàng ngoại quốc hoặc chính quyền
khác.
4- Ác nghịch 恶逆: đánh hoặc mưu
sát ông bà nội, cha mẹ, giết bác trai bác gái, cô, anh, chị, ông bà ngoại, chồng
cùng ông bà nội hoặc cha mẹ của chồng.
5- Đại bất kính
大不敬: hành vi xâm phạm đến quyền uy tôn nghiêm của hoàng đế, uy hiếp sự an
toàn nhân thân hoàng đế. Trong pháp luật thời Tống gọi là “đại bất cung” 大不恭.
6- Bất đạo 不道: phạm tội giết
chết 3 người vô tội của một nhà hoặc 3 người trở lên, chặt thi thể người bị giết;
nuôi trùng độc hoặc phối chế thuốc độc để hại người; dùng pháp thuật tà ác khiến
người bị mắc tai bệnh hoặc chết.
7- Bất hiếu 不孝: phạm tội tố
cáo hoặc chửi mắng ông bà nội, cha mẹ; khi ông bà nội, cha mẹ còn sống ra ở
riêng hoặc cung dưỡng không đủ. Thời Minh Thanh, luật tăng thêm “ông bà nội,
cha mẹ của chồng”.
8- Bất mục 不睦: (mục 睦: hoà thuận, gần gũi) phạm tội với thân tộc, như phạm
tội mưu sát hại và bán đứng thân thuộc, đánh nhau hoặc tố cáo chồng, bậc tôn
trưởng, thân thuộc.
9- Bất nghĩa 不义: hạ thuộc (cấp
dưới) giết chủ phủ của bản thuộc, thứ sử, huyện lệnh, thầy dạy; lại viên giết
trưởng quan từ ngũ phẩm trở lên của bản bộ, chồng chết liền cải giá.
10- Nội loạn 内乱: (nội 内: nội bộ, gia tộc nội loạn; loạn 乱: nam nữ quan hệ không chính đáng, dâm loạn) hành vi
dâm loạn trong gia tộc, như cưỡng gian thân thuộc hoặc thiếp của cha, của ông nội.
Quy định
về “thập ác” các đời noi theo. “Thập ác” không có khoan xá, nhân đó lời tục có
câu: “thập ác bất xá” 十恶不赦.
(Nguồn:
“Trung Quốc cổ đại văn hoá thường thức” 中国古代文化常识
Biên soạn: Thiệu Sĩ Mai 邵士梅，Đào Tịch Giai 陶夕佳，Tưởng Tiểu Ba 蒋筱波. Tam Xuân xuất bản
xã, 2008)
Huỳnh Chương Hưng
Quy
Nhơn 14/5/2019
Nguyên tác Trung văn
CỔ NHÂN TỊ HUÝ CHI MÊ
古人避讳之谜
Tác giả: Từ Quốc Cầm 徐国琴
Trong quyển
TRUNG QUỐC LỊCH SỬ CHI MÊ
中国历史之谜
Chủ biên: Lí Quảng Sinh 李广生
Thiên Tân: Bách hoa văn nghệ xuất bản xã, 2001
Vì sao
mọi người dùng “lão cửu” 老九 để chỉ văn nhân? 
