KẾ NHẬM THÁI SỬ LỆNH
Ba ngày
sau khi Tư Mã Đàm 司马谈qua đời (tức năm 108 trước công nguyên), Vũ Đế 武帝chính thức nhậm mệnh Tư Mã Thiên 司马迁lúc đó 38 tuổi kế tục nhậm chức Thái sử lệnh 太史令.
Lúc bấy
giờ, Vũ Đế đối với những thành tựu của mình quả thực đắc chí tự mãn. Nam Việt 南越và các tiểu quốc phía tây nam đều đã đưa vào bản đồ triều Hán, lại diệt Triều
Tiên 朝鮮, đồng thời cũng phá được Lâu Lan 楼兰, Xa Sư 车师 ở Tây vực, từ đó triều Hán có thể thông thương với
phương tây cùng các nước ở xa hơn.
Sau khi
Tư Mã Thiên giữ chức Thái sử lệnh, tích cực nỗ lực kế thừa công việc của phụ
thân. Ông hạ quyết tâm, phải nỗ lực gấp bội so với phụ thân, hoàn thành sứ mệnh
mà phụ thân lúc lâm chung phó thác.
Thế là
khi theo Vũ Đế xuất tuần, ông càng coi trọng
việc thu thập tư liệu lịch sử địa phương, khảo sát truyền thuyết dân
gian và sơn xuyên địa lí. Bình thường lúc ở triều, ngày đêm ở trong thư viện
hoàng gia, dốc lòng đọc những hồ sơ triều đình mà trước đây chưa tiếp xúc được.
Về nhà, tiếp tục đọc những tư liệu mà phụ thân để lại.
Từ những
tư liệu mà phụ thân đã chỉnh lí, Tư Mã Thiên phát hiện phụ thân rất thấu triệt
đối với việc nghiên cứu tinh lịch, cho rằng lịch pháp sử dụng đương thời và sự
vận hành của thiên thể không phối hợp. Do bởi tri thức của Tư Mã Thiên về
phương diện này tương đối khiếm khuyết, ông phải mất thời gian 4 năm mới làm rõ
tri thức liên quan đến tinh lịch.
Tư Mã
Thiên dùng những tri thức tinh lịch mà ông nắm vững, đã cùng với một số chuyên
gia tinh lịch đương thời tiến hành nghiên cứu thảo luận. Họ đã có được kết luận:
Lịch pháp mà đương thời sử dụng là không khoa học. Họ đạt được một cách nhìn nhất
trí, quyết định kiến nghị lên Hán Vũ Đế thay đổi lịch pháp.
Lịch
pháp đương thời, lấy tháng 10 mùa đông làm tháng Giêng hàng năm. Từ Chu Tần đến
nay, lịch pháp mà gọi là “Chuyên Húc lịch” 颛顼历đó
đã quen với mọi người.
Lịch
toán này đem tháng 10 hàng năm làm tháng mở đầu của năm. Sự thiếu sót của nó
chính là ngày mùng 1 và ngày 15 mỗi tháng luôn không thể hoàn toàn phù hợp với
sự vận động của mặt trăng. Như vậy, dùng lịch đó để tính toán thời gian làm
nông là không thuận tiện. Cho dù như thế, lịch pháp này lại được hoàng đế chấp
nhận, cho rằng nó phù hợp với cái học “ngũ đức chung thuỷ” 五德终始.
Sớm vào
thời Chiến Quốc, đã lưu hành học thuyết “ngũ đức chung thuỷ” do Trâu Diễn 邹衍 người nước Tề đề xướng. Học thuyết này dùng hình vẽ
nói rõ: Hiện tượng không ngừng phản ánh việc cải triều hoán đại trong lịch sử,
là do bởi 5 loại sức mạnh vật chất của mộc, hoả, thổ, kim, thuỷ trong thế giới
khách quan có thay đổi trước sau mang tính quy luật quyết định. Sức mạnh vật chất
của 5 loại này gọi là “ngũ đức” 五德. Ai nếu có được một
trong “ngũ đức” này, người đó sẽ thụ mệnh thiên tử, là kẻ thống trị của một triều
đại.
Học
thuyết “ngũ đức chung thuỷ” còn cho rằng, sức mạnh của 5 loại này là do trời khống
chế, không phải sức người nắm bắt được. Sự nghiệm chứng thụ mệnh, ngũ đức chính
là các dạng “phù thuỵ” 符瑞 (điềm lành) hiển thị
ý chí của trời mà xuất hiện. Để hô ứng với “ngũ đức”, các triều đại cần áp dụng
những chế độ khác nhau. Học giả của học phái này giải thích, sớm nhất là Hoàng
Đế 黄帝được thổ đức, sau đó triều Hạ là mộc đức, triều Thương
là kim đức, triều Chu là hoả đức.
Sau khi
Tần Thuỷ Hoàng 秦始皇thống nhất thiên hạ, cho rằng triều Chu đã là hoả đức,
triều Tần thay thế triều Chu, thì đương nhiên sẽ là thuỷ đức. Vì thế ông ta đã
áp dụng một chế độ hô ứng với thuỷ đức: lấy ngày mùng 1 tháng 10 để bắt đầu cho
một năm, y phục, cờ xí tất cả đều dùng màu đen.
Triều
Hán sau khi có được thiên hạ, sẽ thay đổi. Nhưng “vương triều Hán ứng với đức
gì” lại thành vấn đề, mấy chục năm đầu đời Hán không có một luận đoán quyền uy.
Cao hoàng đế không cho vương triều Tần là thay thế triều Chu, mà là do mình trực
tiếp thay thế triều Chu. Nhân đó, ông tự cho triều Hán là thuỷ đức, tất cả chế độ
đương nhiên là như triều Tần không cần thay đổi.
Đầu thời
Văn Đế 文帝, Thái trung Đại phu Giả Nghị 太中大夫贾谊cho rằng,
triều Hán hưng thịnh dã hơn 20 năm, cần thay đổi chế độ, ông dựa theo hệ thống
thuỷ đức, đề xuất phương án thay đổi chế độ. Đương thời Giả Nghị hãy còn trẻ,
chẳng bao lâu bị các nguyên lão bài xích đi đến Trường Sa 长沙, kế hoạch thay đổi của ông vô hình trung bị tiêu mất.
Công Tôn Thần 公孙臣đời sau dâng thư, cũng cho rằng Tần được thuỷ đức, triều
Hán đương nhiên là hoả đức. Ông chủ trương triều Hán nên dựa vào thổ đức mà
thay đổi. Nhưng Thừa tướng đương thời Trương Thương 张苍kiên
trì triều Hán vẫn là thuỷ đức, kiến nghị của Công Tôn Thần cũng gặp phải sự phản
đối nên không thực thi. Cách một năm theo truyền thuyết, hoàng long xuất hiện ở
Thành Kỉ 成纪 (nay
là phía bắc huyện Thái An 泰安 Cam Túc 甘肃), thế là Văn Đế xác
tín triều Hán là thổ đức, triệu Công Tôn Thần làm Bác sĩ 博士, đồng thời mệnh Công Tôn Thần thảo kế hoạch cải chế.
Nhưng Văn Đế sau đó không thi hành.
Tư Mã
Thiên cho rằng, đương kim thánh thượng có hùng tài đại lược, lịch pháp canh tân
cũng như bình định tứ phương, cũng là một sự việc lớn. Lúc trước Vũ Đế bận việc
quân nhung, căn bản không nghĩ đến việc cải chế, cho nên mới thành như hiện
nay. Nay thiên hạ đã định, thánh thượng hùng tâm sôi nổi, mấy năm trước lại cử
hành điển lễ “phong thiện” 封禅thiên tử tại Thái sơn
泰山, thế thì lịch pháp cải chế là thuận lí thành chương. Ông
cho rằng, thay đổi lịch đối với chính trị, kinh tế và đời sống của nhân dân đều
là việc có ích, chỉ cần tích cực tranh thủ, trình bày lí lẽ, nhất định sẽ được
sự coi trọng và ủng hộ của hoàng thượng.
Trải
qua suy nghĩ, Tư Mã Thiên hướng đến Vũ Đế
đề xuất kiến nghị nên thay đổi lịch pháp.
Giống
như sự việc đã dự liệu trước, trong triều một số đại thần bảo thủ đối với việc thay đổi ra sức phản đối. Nhưng
Bác sĩ Công Tôn Thần 公孙臣, Thái trung Đại
phu Công Tôn Khanh 公孙卿, Hồ Toại 壶遂… đều cực lực ủng hộ
thay đổi.
Trải
qua suy nghĩ, Hán Vũ Đế hạ lệnh giao cho
Thái sử lệnh Tư Mã Thiên, Thái trung Đại phu Hồ Toại phụ trách việc thay đổi lịch
pháp.
Hồ Toại là đồng sự và cũng là bạn thân của Tư Mã Thiên lúc Tư Mã Thiên còn làm Lang trung 郎中, vốn thích nghiên cứu thiên văn lịch pháp. Lần cộng sự này, họ cảm thấy rất hứng thú.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 28/11/2025
Nguồn
TƯ MÃ THIÊN
司马迁
Tác giả: Đặng
Tương Tử 邓湘子
Triết Giang thiếu niên nhi đồng xuất bản xã, 2006.