男兒之志
聰明一男子
要爲天下奇
下生來必定有所希
難道消耗三萬六
莫管化兒妒忌
桑弧蓬矢决還清
盡力乎筆陣而努力劍弓
使顯露鬚眉男子
於宇宙擔當分事
爲江山而要立身名
去空回必願成
NAM NHI
CHI CHÍ
Thông
minh nhất nam tử
Yếu vi
thiên hạ kì
Hạ
sinh lai tất định hữu sở hi
Nan đạo,
tiêu hao tam vạn lục
Mạc
quản hoá nhi đố kị
Tang
hồ bồng thỉ quyết hoàn thanh
Tận lực
hồ bút trận, nhi nỗ lực kiếm cung
Sử hiển
lộ tu mi nam tử
Ư vũ
trụ, đảm đương phận sự
Vị
giang sơn nhi yếu lập thân danh
Khứ
không, hồi tất nguyện thành
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 01/10/2025
Chú của người dịch
Yếu vi thiên hạ kì: cần
phải là một hùng tài trong thiên hạ.
Vương
Đình Khuê 王庭珪đời Tống
trong bài “Tống Hồ Bang Hành chi Tân Châu biếm sở” 送胡邦衡之新州贬所 (bài
2) có viết:
Si
nhi bất liễu công gia sự
Nam tử
yếu vi thiên hạ kì
痴儿不了公家事
男子要为天下奇
(Kẻ
ngốc (ám chỉ Tần Cối) không làm được những việc lớn
Nam tử
hán cần phải là một hùng tài trong thiên hạ)
https://www.gushiwen.cn/mingju/juv_b9af4f64e06a.aspx
Sở hi 所希: những điều hi vọng, mong mỏi.
Nan đạo 難道: lẽ
nào, chẳng lẽ.
Mạc quản 莫管: mặc
kệ, không quan tâm.
Hoá nhi 化兒: Tức “tạo hoá tiểu nhi” 造化小儿 chỉ ông trời. Người xưa xem ông
trời như con nít, tạo ra và biến hoá nhiều trò nghịch ngợm để đùa cợt con người.
Đây là cách nói xem thường, hàm ý bỡn cợt.
Trong Tân
Đường thư – Đỗ Thẩm Ngôn truyện 新唐书 - 杜审言传 có chép: Lúc Đỗ Thẩm Ngôn 杜审言 bệnh nặng, Tống Chi Vấn 宋之问 cùng Vũ Bình Nhất 武平一 đến thăm. Đỗ Thẩm Ngôn nói với hai người rằng:
Thậm vi tạo hoá tiểu nhi tương khổ,
thượng hà ngôn?
甚为造化小儿相苦, 尚何言
(Ta đã chịu những nỗi thống khổ do tạo
hoá tiểu nhi gây ra, còn gì để nói nữa đâu?)
http://www.millionbook.com/gd/d/dushenyan/000/001.htm
“Hóa nhi” 化儿cũng được nói là “hoá
công” 化工, tức
xem ông trời như người thợ tạo ra muôn vật. Trong Phục điểu phú 鵩鸟赋 của Giả Nghị 贾谊 đời Hán có
câu:
Thả phù thiên địa vi lư hề,
tạo hoá vi công; âm dương chi thán hề, vạn vật vi đồng, hợp tán tiêu tức hề, An
hữu thường tắc? Thiên biến vạn hoá, vị thuỷ hữu cực.
且夫天地為鑪兮, 造化為工; 陰陽為炭兮, 萬物為銅. 合散消息兮, 安有常則? 千變萬化兮, 未始有極!
(Trời đất là lò, tạo hoá
là thợ; âm dương là than, vạn vật là đồng. Sự vật tụ tán sinh diệt, làm gì có
quy tắc nhất định? Thiên biến vạn hoá, trước giờ chưa từng chấm dứt)
(Giả Nghị 贾谊: Phục điểu
phú 鵩鸟赋)
Tang hồ bồng thỉ 桑弧蓬矢: cây
cung bằng gỗ dâu, mũi tên bằng cỏ bồng.
Trong Lễ
kí – Xạ nghĩa 礼记 - 射义 có đoạn:
Cố nam tử
sinh, tang hồ bổng thỉ lục dĩ xạ thiên địa tứ phương. Thiên địa tứ phương giả,
nam tử chi sở hữu sự dã.
故男子生, 桑弧蓬矢六以射天地四方. 天地四方者,男子之所有事也.
(Cho nên bé
trai được sinh ra, liền sai người thay bé, dùng cung làm bằng gỗ cây dâu và 6
mũi tên làm bằng cỏ bồng để bắn một mũi lên trời, một mũi xuống đất, bốn mũi bốn
hướng đông tây nam bắc, biểu thị kính trời kính đất, uy phục tứ phương. Có chí
lớn hùng tâm thiên địa tứ phương là phận sự của nam nhi.)
https://baike.baidu.com/item/%E7%A4%BC%E8%AE%B0%C2%B7%E5%B0%84%E4%B9%89/6542207
“Tang bồng chí” 桑蓬志, “Tang bồng chi
chí” 桑蓬之志 hoặc
“Tang hồ bồng thỉ” 桑弧蓬矢 dùng
để ví chí hướng to lớn của nam nhi.
Trong
bài Thứ vận Trạch Chi Tiến Hiền đạo trung mạn thành 次韵择之进贤道中漫成 của Chu Hi 朱熹 đời Tống có câu:
Khởi tri nam tử tang bồng
chí
Vạn lí đông tây bất tác
nan
岂知男男子桑蓬志
万里东西不作难
(Há biết chí tang bồng của
nam nhi
Đông tây muôn dặm không gì
là khó cả)
https://baike.baidu.com/item/%E6%A1%91%E8%93%AC%E5%BF%97/10235882
Bài này tạm dịch từ bài “Chí
nam nhi” của Nguyễn Công Trứ.
CHÍ NAM
NHI
聰明一男子
Thông
minh nhất nam tử
要爲天下奇
Yếu vi
thiên hạ kỳ
Trót
sinh ra thì phải có chi chi
Chẳng
lẽ tiêu lưng ba vạn sáu
Đố kỵ
sá chi con tạo
Nợ
tang bồng quyết trả cho xong
Đã
xông pha bút trận thì gắng gỏi kiếm cung
Làm
cho rõ tu mi nam tử
Trong
vũ trụ đã đành phận sự
Phải
có danh mà đối với núi sông
Đi không, chẳng lẽ về không
Chú thích
1-Hai câu 1,2: Một
người con trai thông minh phải làm nên một người khác thường trong thiên hạ.
2-Bút trận 筆陣: trận
bút, chốn trường văn.
3-Tu mi nam tử 鬚眉男子: người
con trai mày, râu (Tu: râu; mi: lông mày). Chữ tu mi dùng để chỉ người con
trai.
(“Việt văn độc bản”. Lớp Đệ
Nhị: Đàm Xuân Thiều – Trần Trọng San. Bộ Văn hoá Giáo dục, 1965)