CHU ĐÔN DI
周敦颐
Chu Đôn Di 周敦颐 (1017 – 1703): lí học gia đời Tống,
tự Mậu Thúc 茂叔, vốn tên là Đôn Thực 敦实, vì tránh tên huý của Anh Tông
英宗nên đã đổi tên, người huyện
Doanh Đạo 营道, Đạo Châu 道州 (nay thuộc huyện Đạo 道Hồ Nam 湖南). Nhân vì cư trú dưới Liên Hoa Phong 莲花峰 tại Lư Sơn 庐山, nơi đây có suối, nên đặt tên
cho thư phòng của mình là “Liêm Khê thư đường” 濂溪书堂, người đời sau nhân đó gọi ông là “Liêm
Khê tiên sinh” 濂溪先生. Ông thích bàn về danh lí, giỏi
về “Dịch” học, anh em Trình Hạo 程颢, Trình
Di 程颐xuất thân từ chỗ ông.
Theo “Vô cực đồ” 无极图 của Đạo sĩ Trần Đoàn 陈抟 đầu đời Tống, Chu Đôn Di có viết
“Thái cực đồ thuyết” 太极图说, cho rằng “thái cực bổn vô cực” 太极本无极, “vô cực” 无极là phạm trù căn nguyên nhất của vạn vật vũ trụ. Ông lại
đề xuất lí 理, khí 气, tâm 心, tính 性, mệnh 命, cùng với thuyết “chủ thành” 主诚, “chủ tĩnh” 主静, đều được các lí học gia đời
sau kế thừa và phát triển.
Trong “Tống sử” 宋史xếp Chu Đôn Di vị trí đầu của Đạo
học, Chu Hi 朱熹 xưng ông là “Lí học khai sơn” 理学开山, cùng với Thiệu Ung 邵雍, Trương Tái 张载, Trình Hạo 程颢, Trình Di 程颐được xưng là “Bắc Tống ngũ tử” 北宋五子.
Trứ tác chủ yếu của Chu Đôn Di có “Thái cực đồ thuyết” 太极图说, “Thông thư” 通书, “Ái liên thuyết” 爱莲说… Luận trứ của ông được người đời sau biên tập lại thành “Chu Tử toàn thư” 周子全书.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 09/8/2025
Nguồn
TRUNG QUÔC CỔ ĐẠI VĂN HOÁ THƯỜNG
THỨC TỪ ĐIỂN
中国古代文化常识辞典
Thương vụ ấn thư quán từ thư
nghiên cứu trung tâm, 2024