NỘI HÀM CƠ BẢN CỦA MĨ ĐỨC TRUYỀN THỐNG TRUNG HOA
(kì 4)
4-Trí
“Trí” 智là chỉ năng lực phân biệt thị phi, biết rõ thiện ác và
biết mình biết người, tức “trí mưu chi lực” 智谋之力, chỉ biết rõ thị phi, khúc trực, tà chính, chân vọng. Nói một cách
thông tục, đem những thứ trong cuộc sống bình thường mài giũa nghiền ngẫm, đó gọi
là “trí” 智. “Trí” 智được xem là một trong
mấy yếu tố cơ bản của mĩ đức truyền thống Trung Hoa, từ rất sớm đã xuất hiện
trong những ghi chép văn tự.
Khổng Tử
孔子thường nói:
Quân
tử đạo giả tam, ngã vô năng yên: Nhân giả bất ưu, trí giả bất hoặc, dũng giả bất
cụ.
君子道者三, 我无能焉: 仁者不忧, 知 (智) 者不惑, 勇者不惧.
(Đạo của
quân tử có ba điều phải theo: Ta đều chưa thể làm được: Người nhân thì không lo
âu, người trí thì không bị mê hoặc, người dũng thì không biết sợ)
Trong “Trung
dung” 中庸cũng có nói:
Trí nhân dũng tam giả, thiên hạ chi đạt đức.
智仁勇三者天下之达德.
(Trí, nhân, dũng là ba phẩm đức mà cả thiên hạ đều
thông)
Một câu
trong “Luận ngữ” 论语mà mọi người đều
biết, đó là:
Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri dã.
知之为知之, 不知为不知, 是知也.
(Biết
thì nói là biết, không biết thì nói là không biết, ấy chính là biết vậy)
Đó là nói về tri thức của một người dù có phong phú đi
chăng nữa, thì cũng có chỗ không hiểu, thế thì phải có thái độ thực sự cầu thị,
chỉ có như thế mới có thể học được tri thức càng nhiều thêm, mới là hành động của
trí tuệ. “Thị tri dã” 是知也 nói ở đây chính là
ý nói “đó mới là trí tuệ, đó mới là thông minh, đó mới là người trí.”.
Khổng Tử 孔子, Mạnh Tử 孟子 trên cơ sở tư tưởng trí tuệ, đã kế thừa và phát triển sự thông tuệ của Đường Nghiêu 唐尧, Ngu Thuấn 虞舜, Hạ Vũ 夏禹, Thương Thang 商汤 (Nghiêu 尧 Thuấn 舜 Vũ 禹 Thang 汤) về việc nhận thức tự ngã, nhận thức xã hội, nhận thức thị phi, nhận thức thiện ác, đã làm phong phú nội dung tư tưởng cụ thể của “trí” 智, nâng cao “trí” 智lên đến một địa vị thuộc yêu cầu đạo đức trong quy phạm đạo đức. khiến nó trở thành một khái niệm đạo đức mới có ý nghĩa phổ biến và giá trị để hướng tới, trở thành một trong những yêu cầu cơ bản nhất đối với đạo đức tư tưởng và phương diện tố chất văn minh của con người.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 21/5/2025
Nguồn
ĐẠI HỌC NGỮ VĂN
大学语文
Chủ biên: Do Á Bình 由亚萍,
Trần Hoành 陈宏
Bắc kinh: Trung Quốc Nhân Dân đại học xuất bản xã,
2023.