水仙子
富民而且壽于民
後樂先憂遠去貧
君舟民水碑千古
教眾庶
從義仁
腐官當今垢污塵
厚臉薄人格
肥家高自身
言巧非真
THUỶ TIÊN TỬ
Phú dân nhi thả thọ
vu dân
Hậu lạc tiên ưu viễn
khứ bần
Quân chu dân thuỷ
bi thiên cổ
Giáo chúng thứ
Tùng nghĩa nhân
Hủ quan đương kim
cấu ô trần
Hậu kiểm, bạc nhân
cách
Phì gia cao tự
thân
Ngôn xảo phi chân
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 11/11/2023
Phú
dân nhi thả thọ vu dân 富民而且壽于民: Điển xuất từ Khổng Tử gia ngữ - Hiền quân đệ thập tam 孔子家语 - 贤君第十三
哀公问政于孔子.
孔子对曰: “政之急者, 莫大乎使民富且寿也.”
公曰:
“为之奈何?”
孔子曰: “省力役, 薄赋敛, 则民富矣; 敦礼教; 远罪疾, 则民寿矣.”
公曰: “寡人欲行夫子之言, 恐吾国贫矣”
孔子曰: “诗云 ‘恺悌君子, 民之父母.’ 未有子富而父母贫者也.”
Ai Công vấn chính vu Khổng Tử.
Khổng
Tử đối viết: “Chính chi cấp giả, mạc đại hồ sử dân phú thả thọ dã.”
Công
viết: “Vi chi nại hà?”
Khổng
Tử viết: “Tỉnh lực dịch, bạc phú liễm, tắc dân phú hĩ; đôn lễ giáo, viễn tội tật,
tắc dân thọ hĩ.”
Công
viết: “Quả nhân dục hành Phu tử chi ngôn, khủng ngô quốc bần hĩ.”
Khổng
Tử viết: “Thi vân ‘Khải đễ quân tử. dân chi phụ mẫu.’ Vị hữu tử phú nhi phụ mẫu
bần giả dã.”
(Lỗ Ai Công hỏi Khổng Tử về việc trị lí quốc gia.
Khổng Tử bảo rằng: “Trong chính sự quốc gia, việc cấp bách nhất đó là làm cho dân giàu có và trường thọ.”
Lỗ Ai Công nói rằng: “Làm thế nào để có được điều đó?”
Khổng Tử bảo rằng: “Tiết giảm lao dịch, giảm nhẹ thuế khoá thì dân sẽ giàu có lên; chú trọng lễ nhạc giáo hoá, để mọi người tránh xa tội ác, thì dân sẽ trường thọ.”
Lỗ Ai Công lại nói: “Quả nhân muốn thực hành những lời của Phu tử, nhưng lại sợ đất nước của quả nhân nghèo đi.”
Khổng Tử bảo rằng: “Trong Kinh Thi có nói ‘Bậc quân tử hoà nhã gần dân, đó là cha mẹ của dân.’ Chưa có việc con cái giàu có mà cha mẹ lại nghèo đi”.)
Hậu
lạc tiên ưu 後樂先憂: Điển xuất từ câu của Phạm Trọng
Yêm 范仲淹
đời Tống trong bài Nhạc Dương Lâu kí 岳陽樓記:
Tiên thiên hạ chi
ưu nhi ưu, hậu thiên hạ chi lạc nhi lạc
先天下之憂而憂,
後天下之樂而樂
(Lo trước cái lo của thiên hạ, vui
sau cái vui của thiên hạ)
Quân
chu dân thuỷ 君舟民水:
Trong
Khổng Tử gia ngữ - Lục bản đệ thập ngũ 孔子家语 - 六本第十五 có đoạn:
孔子曰: 舟非水不行, 水入舟则没. 君非民不治, 民犯上则倾. 是故君子不可不严也, 小人不可不整一也.
Khổng
Tử viết:
(Khổng Tử bảo rằng:
- Thuyền
mà rời khỏi nước thì thuyền sẽ không thể đi được, nước mà vào thuyền thì thuyền
sẽ chìm. Vị quân chủ mà xa rời dân thì không thể trị lí đất nước, dân mà phạm
thượng gây loạn thì sẽ bị diệt vong. Cho nên, quân tử không thể không nghiêm cẩn,
tiểu nhân không thể không chấn chỉnh.)
Khái
niệm “quân chu dân thuỷ” 君舟民水 do Khổng Tử đề xuất, Tuân Tử đã phát triển thêm. Trong Tuân Tử - Vương chế 荀子 - 王制 có đoạn:
Quân giả, chu dã; thứ nhân giả, thuỷ dã. Thuỷ
tắc tái chu, thuỷ tắc phúc chu.
君者, 舟也; 庶人者, 水也. 水则载舟, 水则覆舟.
(Vị
quân chủ là thuyền; bách tính là nước. Nước có thể chở thuyền, mà nước cũng có
lật thuyền)
Nguyễn
Trãi trong bài Quan hải 關海 cũng đã viết:
Phúc chu thuỷ tín
dân do thuỷ
覆舟始信民猶水
(Làm lật thuyền mới tin rằng dân
giống như nước)