DANH HIỆU "ĐẠT LẠI" VÀ "BAN THIỀN" TỪ ĐÂU MÀ RA
Đạt Lại 达赖 và Ban Thiền 班禅 là hai vị Hoạt Phật 活佛 (Phật sống) nổi tiếng của Tây Tạng, nhưng Đạt Lại và Ban Thiền là danh hiệu của Hoạt Phật chứ không phải là tên gọi. Vì sao danh hiệu lại gọi là Đạt Lại? vì sao gọi là Ban Thiền?
Trước tiên
nói về Đạt Lại 达赖,
Danh hiệu
Đạt Lại 达赖gọi đầy đủ là
Thánh Thức Nhất Thiết Ngoã Tề Nhĩ Đạt Lại
Đạt Lại Lạt Ma (1)
圣识一切瓦齐尔达赖达赖喇嘛
Danh hiệu
này do bốn loại ngôn ngữ là Hán, Tạng,
Phạm, Mông hợp lại,
“Thánh
Thức Nhất Thiết” 圣识一切là Hán ngữ, ý nghĩa là con người thần thánh, không gì
là không biết, không gì là không hiểu.
“Ngoã Tề
Nhĩ Đạt Lại ” 瓦齐尔达赖là Phạm văn, ý nghĩa là Kim Cương Bồ Tát.
“Đạt Lại”
达赖 là Mông ngữ, ý nghĩa là biển lớn.
“Lạt
Ma” 喇嘛là Tạng Ngữ, ý nghĩa là tăng nhân.
Như vậy,
“Thánh Thức Nhất Thiết Ngoã Tề Nhĩ Đạt Lại Đạt Lại Lạt Ma” (2) ý nghĩa là vị Kim
Cương Bồ Tát to lớn như biển, không gì là không biết.
Về nguồn
gốc của danh hiệu Đạt Lại 达赖, phải bắt đầu nói từ
lúc Phật giáo vào đất Tạng. Vào thế kỉ thứ 7, Phật giáo vào đất Tạng, đã sinh
sôi ra một số chi hệ, trải qua sự kiêm tính một thời gian, đến cuối đời Minh đầu
đời Thanh, Hoàng giáo 黄教 sau đó đứng đầu, dần
dần thống trị Tây Tạng.
Danh hiệu
Đạt Lại 达赖bắt đầu từ vị Hoạt Phật đời thứ 3 của Hoàng giáo là Trấn
Nam Gia Thố 镇南嘉措. Năm Vạn Lịch 万历thứ
sáu triều Minh (1578), Trấn Nam Gia Thố nhận lời mời đến Thanh Hải 青海giảng kinh, đã được sự yêu quý của nhân dân Mông Tạng ở
khu vực Thanh Hải. Để cảm tạ công đức Phật pháp của Trấn Nam Gia Thố, thủ lĩnh
bộ Thổ Mặc Đặc 土默特tộc Mông Cổ là Yêm Đáp Hãn 俺答汗(triều
Minh phong là Thuận Nghĩa Vương) 顺义王đã tặng cho tôn hiệu
là “Thánh Thức Nhất Thiết Ngoã Tề Nhĩ Đạt Lại Lạt Ma” 圣识一切瓦齐尔达赖喇嘛. Sau khi Trấn Nam Gia Thố về lại Tây Tạng, Hoàng giáo
truy nhận tiền thế của Trấn Nam Gia Thố là Đạt Lại đời thứ nhất và Đạt Lại đời
thứ 2. Và như thế danh hiệu Đạt Lại được truyền từ đời này sang đời khác.
Trấn
Nam Gia Thố tuy được tôn là “Thánh Thức Nhất Thiết Ngoã Tề Nhĩ Đạt Lại Lạt Ma”,
nhưng lúc bầy giờ chưa được chính phủ trung ương thừa nhận. Năm Thuận Trị 顺治 thứ
9 (năm 1652), vị Đạt Lại đời thứ 5 theo lời mời của hoàng đế Thuận Trị, trải
qua gian khổ đã đến Bắc Kinh, nhận được sựu tiếp đón long trọng của chính phủ
nhà Thanh. Hoàng đế Thuận Trị đặc biệt cho người xây dựng một ngôi Hoàng tự cho
vị Đạt Lại đời thứ 5, tất cả đều dựa theo phong cách tự miếu Tây Tạng, cho người
cư trú và tụng kinh. Năm sau, Đạt Lại thỉnh cầu về lại Tây Tạng, hoàng đế Thuận
Trị ngoài tặng một số lượng lớn lễ phẩm ra, còn sắc phong Đạt Lại là:
Tây Thiên Đại Thiện Tự Tại Phật Sở lãnh Thiên Hạ Thích
Giáo Phổ Thông Ngoã Xích Lạt Đát Đạt Lại Lạt Ma.
西天大善自在佛所领天下释教普通瓦赤喇怛达赖喇嘛
Từ đó, danh hiệu Đạt Lại Lạt Ma bắt đầu được chính phủ trung ương thừa nhận.
Về Ban Thiền
班禅
Danh hiệu
Ban Thiền 班禅gọi đầy đủ là:
Ban Thiền Bác Khắc Đa Ngạch Nhĩ Đức Ni
班禅博克多额尔德尼
Cũng giống như Đạt Lại, danh hiệu này do 5 loại ngôn ngữ là Hán, Tạng, Phạm, Mông, Mãn hợp lại,
“Ban” 班là Phạm ngữ, nói tắt của “Ban Trí Đạt” 班智达, ý nghĩa là vị học giả có học thuật cao thâm.
“Thiền”
禅 là dịch âm từ chữ “đại” 大trong
Phạm ngữ.
“Bác Khắc
Đa” 博克多là Mông ngữ, ý nghĩa là trí dũng song toàn.
“Ngạch
Nhĩ Đức Ni” 额尔德尼là Mãn ngữ, ý nghĩa là trân bảo.
“Ban
Thiền Bác Khắc Đa Ngạch Nhĩ Đức Ni” 班禅博克多额尔德尼ý nghĩa là vị
đại học giả trí dũng song toàn, học thuật cao thâm mà lại vô cùng tôn quý.
Năm Thuận
Trị 顺治thứ 2 (năm 1645), thủ lĩnh bộ Hoà Thạc Đặc 和硕特 tộc
Mông Cổ là Cố Thuỷ Hãn 固始汗tặng cho thủ lĩnh La
Tang Khước Cát Kiên Tán 罗桑却吉坚赞của Hoàng giáo
Tây Tạng tôn hiệu “Ban Thiền Bác Khắc Đa” 班禅博克多. Danh hiệu “Ban Thiền” bắt đầu từ đó.
Sau khi
La Tang Khước Cát Kiên Tán viên tịch, Hoàng giáo Tây Tạng hướng về trước truy
phong 3 đời , La Tang Khước Cát Kiên Tán được xưng là vị Ban Thiền đời thứ tư.
Năm Khang Hi 康熙 thứ 52 (năm 1713), hoàng đế Khang Hi chính thức phong
vị Ban Thiền đời thứ 5 La Tang Ích Tây 罗桑益西 là
Ban Thiền Ngạch Nhĩ Đức Ni
班禅额尔德尼,
đồng thời ban cho kim sách kim ấn, từ đó, danh hiệu “Ban Thiền Ngạch Nhĩ Đức Ni” nối đời truyền nhau.
Chú của người
dịch
1 – 2: Ở đây trong danh hiệu có 2 lần “Đạt Lại” 达赖.
Tư liệu trên mạng cũng lặp lại “Đạt Lại”. Ở phần dưới thì không.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 14/11/2023
Nguồn
CỔ ĐẠI ĐIỂN CHƯƠNG LỄ NGHI BÁCH VẤN
古代典章礼仪百问
Tác giả: Hoa Cường 华强
Thượng Hải: Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã, 2004.