Dịch thuật: Còn khi đồng ấu mải vui cửa Trình (22) (Bích Câu kì ngộ)

 

CÒN KHI ĐỒNG ẤU MẢI VUI CỬA TRÌNH (22) 

          Cửa Trình: Tức Trình môn 程门.

          Trình Hạo 程颢 (1032 – 1085) tự Bá Thuần 伯淳, hiệu Minh Đạo Tiên Sinh 明道先生, Trình Di 程颐 (1033 – 1107) tự Chính Thúc 正叔, hiệu Y Xuyên tiên sinh 伊川先生, cả hai người là Lí học gia, Giáo dục gia thời Bắc Tống, và cũng là người đặt nền móng cho Lí học thời Tống – Minh.

Năm Thần Tông 神宗 thứ 5 thời Bắc Tống, để tiện cho việc trứ thư truyền đạo, Trình Di 程颐 dâng thư lên Tể tướng Văn Ngạn Bác 文彦博, xin khoảnh đất “hoang vu vô dụng” 荒芜无用 gần chùa Thượng Phương 上方 am Thắng Đức 胜德 ở núi Long Môn 龙龙门, phía nam thành Lạc Dương 洛阳 để làm học điền, nhằm cung cấp phí dụng cho việc trứ thư giảng học. Văn Ngạn Bác đã đem khoảnh đất tại trấn Minh Cao 鸣皋 huyện Y Xuyên 伊川 tặng cho ông, Trình Di đã xây 5 gian chính phòng làm giảng đường, đông tây hai bên mỗi bên 3 gian làm nơi ở cho học trò, một gian sảnh với tấm biển “Y Cao Thư Viện” 伊皋书院. Sau khi thư viện hưng khởi, học trò các nơi đổ về “giảng Dịch học, truyền Lí học, người đến xin học ngày càng đông. Những người học xong đa phần là danh sĩ. Từ đó về sau Trình Di suốt đời tại thư viện dạy học. Hệ thống tư tưởng và trứ thuật của ông cùng hoạt động truyền đạo đa phần đều hoàn thành tại Y Cao thư viện, cho nên ông được tôn xưng là Y Xuyên Tiên Sinh 伊川先生.

“Trình môn” 程门 điển xuất từ thành ngữ “Trình môn lập tuyết” 程门立雪.

Dương Thời 杨时tinh thông sử học. giỏi văn thơ, người đời gọi ông là Quy Sơn Tiên Sinh 龟山先生. Thời trẻ khi thi đậu Tiến sĩ, để tiếp tục việc học, ông bỏ cơ hội làm quan, đến Hà Nam 河南 bái Nhị Trình làm thầy. Có một ngày, Dương Thời 杨时và bạn là Du Tạc 游酢 đến bái kiến Trình Di, từ ngoài cửa sổ nhìn vào thấy thầy đang tĩnh toạ dưỡng thần, cả hai không dám đánh thức, nhưng cũng không muốn bỏ cơ hội học hỏi. Thế là hai người lặng lẽ đứng yên ngoài sân. Trời đổ tuyết ngày càng nhiều, Dương Thời và Du Tạc vẫn cứ đứng yên trong tuyết. Khi Trình Di thức giấc, tuyết ngoài sân đã dày đến cả xích. Lúc bấy giờ hai người mới đạp tuyết bước vào. Câu chuyện này được xem là điển phạm trong việc tôn sư trọng đạo, trở thành giai thoại.

Lữ Đại Lâm 吕大临, Dương Thời 杨时, Tạ Lương Tá 谢良佐 và Du Tạc 游酢 được người đời gọi là “Trình môn tứ tiên sinh” 程门四先生.

Thành ngữ “Trình môn lập tuyết” ý chỉ học trò cung kính thụ nghiệp. được dùng để ví việc thiết tha cầu học, tôn kính bậc trưởng thượng có học vấn.

https://baike.baidu.com/item/%E7%A8%8B%E9%97%A8%E7%AB%8B%E9%9B%AA/817596

Ngoài “Trình môn lập tuyết” 程门立雪 ra, còn có thành ngữ “Trình môn phi tuyết” 程门飞雪, “Trình môn độ tuyết” 程门度雪.

Thông minh vốn sẵn tư trời

Còn khi đồng ấu mãi vui cửa Trình

(Bích Câu kì ngộ: 21- 22)

                                                                   Huỳnh Chương Hưng

                                                                   Quy Nhơn 15/5/2022