GIỌT CHÂU TẦM
TÃ ĐẪM TRÀNG ÁO XANH (1944)
Bạch Cư Dị 白居易 thời Đường trong bài Tì bà hành 琵琶行, ở đoạn cuối viết rằng:
Kim dạ văn quân tì bà ngữ
Như thính tiên nhạc nhĩ tạm minh
Mạc từ cánh toạ đàn nhất khúc
Vị quân phiên tác “Tì bà hành”
Cảm ngã thử ngôn lương cửu lập
Khước toạ xúc huyền huyền chuyển cấp
Thê thê bất tự hướng tiền thanh
Mãn toạ trùng văn giai yểm khấp
Toạ trung khấp há thuỳ tối đa
Giang Châu Tư mã thanh sam thấp
今夜聞君琵琶語
如聽仙樂耳暫明
莫辭更坐彈一曲
為君翻作琵琶行
感我此言良久立
卻坐促弦弦轉急
淒淒不似向前聲
滿座重聞皆掩泣
座中泣下誰最多
江州司馬青衫濕
(Đêm nay nghe được khúc nhạc tì bà do nàng đàn
Như nghe được nhạc tiên, tai ta phút chốc bỗng bừng rõ
hơn
Chớ chối từ, hãy ngồi xuống đàn thêm một khúc nữa
Ta sẽ vì nàng viết khúc “Tì bà hành”
Nghe mấy lời của ta, nàng cảm động đứng mãi hồi lâu
Rồi ngồi xuống lên dây đàn, âm điệu nghe gấp gáp
Tiếng đàn lúc này thê thiết hơn, không giống như lúc
nãy
Khiến người chung quanh nghe lại, đều che mặt khóc
Trong số những người đó ai là người khóc nhiều nhất
Chàng Tư mã Giang Châu nước mắt thấm ướt cả vạt áo xanh)
Sụt sùi, giở nỗi đoạn trường
Giọt châu tầm tã đẫm tràng áo xanh.
(“Truyện
Kiều” 1943 – 1944)
Tràng: Tràng áo, tức là vạt áo. Do chữ Hán là “tràng”. Vốn có từ “áo tràng vạt”
nghĩa là áo vạt dài, do phép chuyển nghĩa, từ tràng chuyển dùng để chỉ vạt áo.
Áo xanh: Dịch chữ Hán thanh
sam là áo của người nho sĩ (Từ nguyên). Khi cái áo xanh là áo của đầy tớ
gái thì Nguyễn Du dùng chữ Thanh y.
(Đào
Duy Anh: “Từ điển Truyện Kiều”, nxb Khoa học xã hội, Hà Nội – 1989)
Trong “Kim Vân
Kiều” (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích, ghi rằng:
Tỳ
bà hành: Tựu trung khấp hạ thuỳ tối đa, Giang châu Tư mã thanh sam thấp.
琵琶行:
就中泣下誰最多江州司馬青衫濕
(Khúc tỳ bà: Trong bọn ai là kẻ khóc
nhiều hơn, chàng Tư mã Châu Giang nước mắt thấm ướt áo xanh)
(Sài Gòn: nxb Sống Mới, 1960)
Xét: “Áo xanh” chữ Hán là “thanh sam” 青衫, phục sức của quan văn bát phẩm, cửu phẩm đời
Đường. Bạch Cư Dị đương thời quan giai là Tùng cửu phẩm nên mặc “thanh sam”.
Câu 1944 này, theo ý riêng Nguyễn Du lấy ý từ câu
“Giang Châu Tư mã thanh sam khấp” trong bài Tì
bà hành của Bạch Cư Dị.
Trong “Kim Vân
Kiều” (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích, hai câu 1943 và
1944 là:
Sụt sùi, KỂ nỗi đoạn TRÀNG
Giọt châu tầm tã ĐƯỢM CHÀNG áo xanh.
Trong “Tư liệu Truyện
Kiều - Bản Duy Minh Thị 1872” do GS Nguyễn
Tài Cẩn phiên Nôm, hai câu này là:
Sụt sùi, KỂ nỗi đoạn trường
Giọt châu tầm tã ƯỚT tràng áo xanh
(Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2002)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 21/10/2020