ĐẦU PHÀN Ô KÌ VÌ SAO ĐÁNG GIÁ?
Phàn Ô
Kì 樊於期 (1)
vốn là một người vô danh, sở dĩ ông
luôn được nhiều người nhắc chính là do bởi khi Kinh Kha 荆轲 thích Tần Vương, ông đã để lại ấn tượng sâu sắc.
Phàn Ô
Kì người Hà Bắc 河北, nhân Kinh Kha thích Tần vương, người đời sau chỉ biết
ông mất năm 227 trước công nguyên, còn sinh năm nào thì sử sách không ghi chép.
Trong
cuộc đời của Phàn Ô Kì có 3 sự kiện đáng để nhắc tới:
- Thứ 1: Sau khi Tần Trang Tương Vương 秦庄襄王 mất khoảng 10 năm, Phàn Ô Kì xúi giục người con mới 17 tuổi của Tần
Trang Tương Vương là Thành Kiệu 成峤 phát động phản loạn,
muốn đoạt vương vị mà Tần Thuỷ Hoàng lúc bấy giờ 22 tuổi đã lên ngôi được 9
năm.
- Thứ 2: Sau khi Phàn Ô Kì giúp Thành Kiệu cố thủ Đồn Lưu 屯留 bị đại quân Vương Tiễn 王翦
đánh bại, đã chạy sang nước Yên, được Yên Vương phong làm Đại tướng quân.
Về
nguyên nhân việc chạy sang nước Yên còn có một thuyết khác, cho rằng khi Phàn Ô
Kì dẫn quân đánh nước Triệu, bị Đại tướng nước Triệu là Lí Mục 李牧 đánh bại, trở thành bại tướng nên không dám về lại nước.
- Thứ 3: Khi Kinh Kha thích Tần Vương, Phàn Ô Kì đem đầu mình đưa cho
Kinh Kha để làm lễ vật dâng lên Tần Vương.
Trong Chiến Quốc sách – Kinh Kha thích Tần Vương 战国策 - 荆轲刺秦王 có viết:
Phù kim Phàn tướng quân, Tần Vương cấu
chi kim thiên cân, ấp vạn gia (2)
夫今樊将军, 秦王购之金千斤, 邑万家 (1)
(Nay Tần Vương bỏ
vàng ngàn lượng, ấp vạn nhà để mua Phàn tướng quân)
Có thể thấy,
đầu của Phàn Ô Kì rất có giá. Thế thì, đầu Phàn Ô Kì tại sao lại đáng giá như
thế?
Nguyên
nhân chủ yếu là Phàn Ô Kì đã chụp lên đầu Tần Vương cái mũ “dã chủng” 野种 (con hoang), đồng thời xúi em trai Tần Vương là Thành
Kiệu trở giáo nơi trận tiền, mưu đồ trừ khử Tần Vương, muốn đưa Thành Kiệu lên
làm tân vương của nước Tần.
Nơi trận
tiền trở giáo đã là tội chết; “khinh miệt” Tần Vương là “dã chủng” của Lã Bất
Vi 吕不韦, đồng thời phát hịch thông báo ba quân cũng là tội chết;
mưu đồ trừ khử Tần Vương để lập Thành Kiệu, cũng là tội chết; càng khỏi phải
nói sau khi Phàn Ô Kì xúi Thành Kiệu làm phản bị đánh bại chạy sang nước Yên
làm tướng quân nước Yên, có thể nói Phàn Ô Kì “tội đáng chết muôn lần”.
Sau khi
Phàn Ô Kì bại binh chạy sang nước Yên, Tần Vương hạ lệnh “lục một” 戮没 (giết chết) “phụ mẫu tông tộc” của ông.
Thời của
Phàn Ô Kì, Tần Vương hãy còn là một vị quân chủ sáng suốt. Trước khi phát sinh
sự kiện Kinh Kha thích Tần Vương, trên cơ sở cai trị của các vị quân chủ nước Tần
các đời, Tần Vương chiêu nạp hiền tài các nước, áp dụng các sách lược như viễn
giao cận công, phân hoá li gián, liên hoành … năm 230 trước công nguyên diệt nước
Hàn, năm 228 trước công nguyên diệt nước Triệu, đã đặt cơ sở vững chắc cho việc
Tần thống nhất Hoa Hạ.
Mọi người
căm ghét Tần Thuỷ Hoàng, nhưng vào năm 227 trước công nguyên, ông không phải là
Tần Thuỷ Hoàng mà là Tần Vương. Một loạt hành vi thi chính tàn bạo của ông
là sự tình sau khi ông làm Tần Thuỷ
Hoàng.
Là một
vị Đại tướng nước Tần khi nước Tần đang ở vào thời kì đang lên, Phàn Ô Kì kì thực
là một tiểu nhân tự tư tự lợi, cái lợi nung đốt tâm can, chỉ biết tham đồ phú
quý.
Tầm
nhìn của Phàn Ô Kì ngắn cạn, nhìn không thấy đại thế thống nhất. Ông tham quyền
thế, một lòng muốn phá hoại cái thế đang phát triển tốt đẹp của nước Tần, làm
phản Tần Vương gây rối loạn cục diện chính trị an định đoàn kết của nước Tần,
muốn làm một vị khai quốc trụ thần của Tần Vương mới; ông đại bất hiếu, hại chết
phụ mẫu tông tộc của mình; ông đại bất trung, bất luận là tại trong nước phát động
binh biến chốn trận tiền, hay là sau khi bại binh chạy sang Nước Yên, đều là hành vi mưu phản hại nước.
Thời kì
mấu chốt trong cuộc đời của Phàn Ô Kì, nhân vì chỉ ham mộ quyền thế và phú quý
đã có sự lựa chọn sai lầm. Con đường ông chọn để đi là con đường không chính
nghĩa, không có lối về.
Trước
khi “Kinh Kha thích Tần”, Phàn Ô Kì lấy đầu của mình “tặng” cho Kinh Kha để làm
lễ vật dâng lên Tần Vương, nếu nói là hành động anh hùng khảng khái, vẫn không
bằng nói là bị bức vào đường cùng không biết phải làm thế nào
Chúng
ta đọc sử, không phải chỉ đọc những câu chuyện, mà còn cần phải lắng nghe thanh
âm xuyên qua ngàn năm sau từng con chữ.
Đến
ngày nay, vẫn có nhiều người trong lòng vẫn tôn Phàn Ô Kì là anh hùng chí sĩ,
không biết đó là khích lệ anh hùng hay biếm nhục anh hùng.
Chú của người
dịch
(1)- Phàn Ô Kì 樊於期:
1- Với chữ 於, trong Khang Hi
tự điển có 2 âm như sau:
- Âm Bắc
Kinh là wu (thanh 1)
Đường vận 唐韻 phiên thiết là AI ĐÔ 哀都
(ô).
Tập vận 集韻, Vận hội 韻會, Chính vận 正韻 phiên thiết là
UÔNG HỒ 汪胡.
Đều có
âm là 烏.
- Âm Bắc
Kinh là yu (thanh 2) .
Quảng vận
廣韻 phiên thiết là ƯƠNG CƯ 央居
(ư)
Tập vận 集韻, Vận hội 韻會, Chính vận 正韻 phiên thiết là Y HƯ 衣虛
(ư).
Đều có âm là 淤.
(trang 430, Hán ngữ đại từ
điển xuất bản xã, 2003)
Hán Việt tự điển của Thiều Chửu có 2 âm: Ư
và Ô
2- Với chữ 期, trong Khang Hi
tự điển cũng có 2 âm:
- Âm Bắc
Kinh là qi (thanh 1)
Đường
vận 唐韻 , Tập vận 集韻, Vận hội 韻會 đều phiên thiết
là CỪ CHI 渠之 (kì)
- Âm Bắc
Kinh là ji (thanh 1)
Tập vận 集韻 phiên thiết là
CƯ CHI 居之 (ki)
(trang 454, Hán ngữ đại từ
điển xuất bản xã, 2003)
Hán Việt tự điển của Thiều Chửu có 2 âm: KỲ
và KY
Theo http://baike.baidu.com/view/671559.htm,
tên của nhân vật viết theo dạng phồn thể là樊於期 với âm Bắc Kinh chú bên cạnh là Fan Wu ji, âm Hán Việt là Phàn
Ô Ki.
Theo http://www.zwbk.org/MylemmaShow.aspx,
tên của nhân vật lại chú âm Bắc Kinh là Fan
Wu qi, âm Hán Việt là Phàn Ô Kì.
Trong Sử Kí bản dịch Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê phiên âm là Phàn Ô Kì, bản của Phan Ngọc phiên âm
là Phàn Ư Kỳ.
Tôi theo bản dịch của Giản
Chi và Nguyễn Hiến Lê phiên là Phàn Ô Kì.
(2)- Trong Chiến
Quốc sách – Yên tam 战国策 - 燕三, câu này là:
Phù kim Phàn tướng quân, Tần Vương cấu
chi kim thiên cân, ấp vạn gia
夫今樊将军, 秦王购之金千斤, 邑万家
(Lí Duy Kì 李维琦 điểm hiệu, trang
430, Nhạc Lộc thư xã, 2006)
Trong
nguyên tác là:
Phù Phàn tướng quân, Tần Vương cấu chi
kim thiên cân, ấp vạn gia
夫樊将军, 秦王购之金千斤, 邑万家
thiếu chữ “kim” 今.
Tôi theo tư liệu trên thêm vào.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 16/9/2014
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật