KIÊM GIẢ VÔ TÌNH
TỈ
DỰC TƯƠNG TUỲ QUÁ NHẤT SINH (411)
鶼者無情
比翼相隨過一生
Chim kiêm kia vốn vô tình
Thế mà luôn chắp cánh sống bên nhau trọn đời
Kiêm giả 鶼者/鹣者: Tức “kiêm kiêm” 鹣鹣,
cũng gọi là “tị dực điểu” 比翼鸟 “man man” 蛮蛮, một loài chim
trong truyền thuyết thần thoại cổ đại Trung Quốc. Theo truyền thuyết, loài chim
này chỉ có một mắt một cánh, con trống và con mái phải chắp cánh vào nhau mới
có thể bay. Vì thế thường được ví phu thê ân ái, cũng được bạn bè tình cảm thâm
hậu, không rời xa.
Trong Sơn hải kinh – Hải ngoại
nam kinh 山海经 - 海外南经 có
nói đến loài chim này:
Tị dực điểu tại (Kết Hung quốc) kì
đông, kì vi điểu thanh, xích, lưỡng điểu tị dực. Nhất viết tại Nam sơn đông.
比翼鸟在 (结匈国) 其东, 其为鸟青, 赤, 两鸟比翼. 一曰在南山东.
(Tị dực điểu tại phía đông (nước Kết Hung), lông cánh của loài chim này xanh đỏ
xen nhau, chỉ khi cánh của hai con phối hợp lại mới có thể bay được. Có một
thuyết khác cho rằng loài chim này ở phía đông của Nam sơn)
Cũng trong Sơn hải kinh – Tây
sơn kinh 山海经 - 西山经 có đoạn:
Sùng Ngô chi sơn ..... hữu điểu
yên, kì trạng như phù, nhi nhất dực nhất mục, tương đắc nãi phi, danh viết Man
Man, hiện tắc thiên hạ đại thuỷ.
崇吾之山..... 有鸟焉, 其状如凫, 而一翼一目, 相得乃飞, 名曰蛮蛮, 见则天下大水.
(Sùng Ngô sơn ..... có loài chim, hình trạng giống con le le, nhưng có một mắt
một cánh, chỉ khi hai con hợp lại với nhau mới có thể bay được. Loài chim này
tên là Man Man, khi nó xuất hiện thì thiên hạ sẽ có thuỷ tai).
(“Sơn hải kinh”, Cáp Nhĩ tân – Bắc Phương văn nghệ xuất bản xã, 2013)
Trong bài Trường hận
ca 長恨歌 của Bạch Cư Dị 白居易 thời Đường có câu:
Tại thiên nguyện tác tị dực
điểu
Tại địa nguyện vi liên lí
chi
在天願作比翼鳥
在地願為連理枝
(Trên trời nguyện làm chim liền
cánh
Dưới đất nguyện làm cây liền
cành)
Ở bản Chinh phụ ngâm Hán Nôm hợp tuyển, viết chữ 者
(giả) này; bản Chinh phụ ngâm khúc của
Vân Bình Tôn Thất Lương in là chữ 也 (dã) này.
Riêng chữ 比,
ở câu này đọc là “tị / tí” mới đúng. Nếu đọc là “tỉ” có nghĩa là sánh, so sánh.
Đọc là “tị / tí” có nghĩa là gần, thân cận. Cả hai bản đều phiên âm là “tỉ”.
Bản diễn
Nôm “Chinh phụ ngâm diễn ca” tương truyền của Đoàn Thị
Điểm đã diễn Nôm câu 412 trước, 411 sau:
Kiêm giả vô
tình, tỉ dực tương tuỳ quá nhất sinh
Cùng giả vô
tri, tịnh khu đáo lão bất tương li
(411 – 412)
Kìa loài sâu
đôi đầu cùng sánh
Nọ loài chim
chắp cánh cùng bay
(353 – 354)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 09/3/2022