CÁCH NÓI “CHINH NGUYỆT” TỪ ĐÂU MÀ RA
Mọi người
thường gọi tháng đầu tiên của năm là “Chinh nguyệt” 正月, thế tại sao không gọi là “Sơ nguyệt” 初月, “Xuân nguyệt” 春月mà lại là “chinh nguyệt”?
Muốn nói về
lai lịch của “Chinh nguyệt” 正月 phải bắt đầu từ “Sơ nguyệt”初月. Mỗi khi giang sơn đổi chủ, thiên tử của triều đại mới
luôn muốn bỏ đi cựu chế, lập nên tân chế, như vậy mới có thể đại biểu cho giang
sơn “duy ngã nhất thống” 唯我一统. Trong việc phá cựu lập tân, việc vô cùng quan trọng chính
là “cải chính sóc, dịch phục sắc” 改正朔,易服色(thay chính sóc, đổi phục sắc).
Gọi là “cải chính sóc” 改正朔chính là bỏ lịch pháp cũ của triều đại trước, dùng lịch
pháp mới, việc xác định lại tháng đầu tiên của năm là tiêu chí quan trọng nhất
của việc thay đổi lịch pháp, cho nên hiện tượng thay đổi tháng đầu tiên của năm
là thường có. Các tháng của triều Hạ và các tháng hiện hành cơ bản là nhất trí,
quy định tháng 1 của lịch nhà Hạ là tháng đầu tiên của năm, còn triều Thương đã
đổi lấy tháng 12 của Hạ lịch làm tháng đầu tiên, đến triều Chu lại quy định lấy
tháng 11 của Hạ lịch làm tháng đầu tiên. Quân thần của triều đại mới cho rằng,
sau khi thay đổi tháng này của năm, không chỉ là khởi đầu một năm mới mà còn là
thời gian bắt đầu của vương triều mới.
Nhưng trong lịch pháp cổ đại, do bởi quy định về
tháng không hoàn toàn khoa học, nhân đó mà thường xuất hiện hiện tượng “sóc hối
nguyệt kiến, huyền mãn vọng cao” 朔晦月见, 弦满望高 (1). Thế là người ta bắt đầu
nghiên cứu lịch pháp mới, cuối cùng phát hiện, Hạ lịch lấy tháng 1 làm tháng đầu
tiên là khoa học nhất, đến đời Hán, tháng 1 âm lịch cuối cùng mới chính thức được
xác định là tháng đầu tiên của năm.
Do bởi việc thay đổi tháng đầu tiên của năm đại
biểu cho sự bắt đầu của vương triều mới, ý nghĩa là “bát loạn phản chính” 拨乱反正 (2), cho nên tháng đầu tiên của
năm sau khi thay đổi được gọi là “Chính nguyệt” 正月.
Còn như tại sao âm “chính” bắt đầu từ khi nào đổi
đọc thành âm “chinh”, tương truyền có liên quan đến việc tự phong làm hoàng đế
của Doanh Chính 嬴政. Chế
độ tị huý thời cổ rất nghiêm ngặt. Trong tên của Doanh Chính có âm “chính”, mà
âm đọc chữ 正 của tháng đầu tiên lại tương đồng với chữ 政, đó là phạm vào kị huý. Cho nên, Tần Thuỷ
Hoàng hạ lệnh đem âm “chính” đổi đọc thành “chinh”, cũng gọi là “Đoan nguyệt” 端月.
Từ đó về sau, người ta theo tập quán tính gọi tháng đầu tiên của năm “Đoan nguyệt” 端月, hoặc “Chinh nguyệt” 正月, đến nay vẫn dùng theo.
Chú của người dịch
1- Theo tư liệu https://www.yamab2b.com/why/7779691.html,
câu này là:
Sóc hối nguyệt kiến, huyền vọng mãn khuy
nhất.
朔晦月見, 弦望滿虧一
(Sóc nguyệt hối nguyệt thấy
trăng, ngày huyền ngày vọng trăng đầy trăng khuyết một lần)
Ngày mùng 1 mỗi tháng gọi là
“sóc nhật” 朔日, trăng sóc nhật gọi là “sóc nguyệt” 朔月, cũng gọi là “tân nguyệt” 新月.
Ngày cuối cùng của tháng gọi
là “hối nhật” 晦日, trăng hối nhật gọi là “hối nguyệt” 晦月.
Trong một tháng có thượng huyền
上弦và hạ huyền 下弦.
Thượng huyền 上弦 là
vào ngày mùng 7 mùng 8 mỗi tháng. Hạ huyền 下弦
là vào ngày 22 ngày 23 mỗi tháng.
Ngày 15 mỗi tháng gọi là “vọng
nhật” 望日, trăng vọng nhật gọi là “vọng nguyệt” 望月, cũng gọi là “mãn nguyệt” 滿月.
2- Bát loạn phản chính 拨乱反正: Tức trị lí loạn thế, khôi phục sự ổn định, chính thường.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 05/02/2022
Nguyên tác Trung văn
Trong quyển
THÚ VỊ VĂN HOÁ TRI THỨC ĐẠI TOÀN
趣味文化知识大全
Thanh Thạch 青石 biên
soạn
Trung Quốc Hoa kiều xuất bản xã,
2013