TRONG KHI CHẮP
CÁNH LIỀN CÀNH (515)
Chắp cánh: Xuất từ điển “tị dực điểu” 比翼鳥.
Trong Sơn hải kinh – Hải ngoại nam kinh 山海经 - 海外南经 có nói đến loài chim này:
Tị dực điểu tại (Kết Hung quốc) kì đông, kì
vi điểu thanh, xích, lưỡng điểu tị dực. Nhất viết tại Nam sơn đông.
比翼鸟在 (结匈国) 其东, 其为鸟青, 赤, 两鸟比翼. 一曰在南山东.
(Tị dực
điểu tại phía đông (nước Kết Hung), lông cánh của loài chim này xanh đỏ xen
nhau, chỉ khi cánh của hai con phối hợp lại mới có thể bay được. Có một thuyết
khác cho rằng loài chim này ở phía đông của Nam sơn)
Cũng
trong Sơn hải kinh – Tây sơn kinh 山海经 - 西山经 có
đoạn:
Sùng Ngô chi sơn ..... hữu điểu yên, kì trạng
như phù, nhi nhất dực nhất mục, tương đắc nãi phi, danh viết Man Man, hiện tắc
thiên hạ đại thuỷ.
崇吾之山..... 有鸟焉, 其状如凫, 而一翼一目, 相得乃飞, 名曰蛮蛮, 见则天下大水.
(Sùng
Ngô sơn ..... có loài chim, hình trạng giống con le le, nhưng có một mắt một
cánh, chỉ khi hai con hợp lại với nhau mới có thể bay được. Loài chim này tên
là Man Man, khi nó xuất hiện thì thiên hạ sẽ có thuỷ tai).
(“Sơn hải kinh”, Cáp Nhĩ tân – Bắc Phương
văn nghệ xuất bản xã, 2013)
Liền cành: Xuất từ điển “liên lí chi” 連理枝.
Trong Sưu thần kí 搜神记có thuật một câu chuyện:
Thời
Chiến Quốc tại nước Tống có một xá nhân tên Hàn Bằng 韩凭.
Hàn Bằng cùng với vợ là Hà Thị 何氏yêu thương nhau. Tống
quân đương thời là Khang Vương 康王 hoang dâm vô đạo, thấy Hà Thị xinh đẹp hiền thục bèn
đoạt lấy. Hàn Bằng oán hận, Khang Vương
liền cho bắt giam Hàn Bằng, luận tội cho làm “thành đán” 城旦. Hà Thị ngầm viết thư cho chồng, trong thư viết rằng:
Kì vũ dâm dâm
Hà đại thuỷ thâm
Nhật xuất đương tâm
其雨淫淫
河大水深
日出当心
Không
ngờ thư lọt vào tay Tống Vương, Vương đọc không hiểu, đưa cho tả hữu giải thích
nhưng tả hữu cũng không hiểu. Tô Hạ 苏贺 đáp rằng:
“Kì vũ dâm dâm” ý nói sầu muộn nhớ nhung
không dứt. “Hà đại thuỷ thâm” tức không qua lại với nhau được. Nhật xuất đương
tâm” ý nói lòng đã xác định tìm cái chết.
Chẳng
bao lâu sau, Hàn Bằng tự sát. Hà Thị ngầm làm cho y phục mục nát. Ngày nọ Tống
Vương và Hà Thị lên đài. Hà Thị từ trên cao nhảy xuống đất tự tận. Tuỳ tùng của
Tống Vương liền nắm áo kéo lại, nhưng do y phục đã mục nên nắm không được.
Trong đai áo của Hà Thị lộ ra di thư, viết rằng:
“Tống Vương muốn sống một cách thuận lợi,
nhưng thiếp muốn được chết một cách thuận lợi. Xin cho thi thể của thiếp được hợp
táng cùng Hàn Bằng”.
Tống
vương cả giận, không để ý gì đến lời thỉnh cầu của Hà thị, sai người cùng làng
của Hàn Bằng và Hà thị mai táng, cho mộ của hai người cách xa xa. Tống Vương bảo
rằng:
- Hai vợ chồng nhà ngươi yêu thương nhau mãi
không thôi, nếu hai mộ hợp lại, thì ta sẽ không ngăn trở nữa.
Qua một
đêm, có hai cây đại tử 大梓 từ bên cạnh hai mộ mọc lên, chưa tới 10 ngày mà cành
lá đã vươn dài ra quấn quýt lấy nhau, hai thân cây cong lại nương kề nhau, rễ ở
dưới giao nhau, cành lá đan xen nhau. Lại có một đôi chim uyên ương, một trống
một mái luôn đậu trên cây, sớm tối không rời, gối đầu cất tiếng kêu, tiếng kêu
thảm thiết cảm động lòng người. Người nước Tống vì tiếng kêu đó mà đau buồn,
bèn gọi cây đó là “tương tư thụ” 相思树. Từ “tương tư” 相思 bắt nguồn từ đó.
Người
phương nam cho rằng loài chim uyên ương đó chính là linh hồn của Hàn Bằng và Hà
Thị biến thành.
(Can Bảo
干宝 “Sưu thần kí”,
Trường Sa – Nhạc Lộc thư xã, 2006)
(Thành đán城旦: một loại hình phạt thời Tần Hán, thuộc đồ hình.
Thành đán là hình phạt giành cho nam phạm nhân. Ý nghĩa là “trị thành” 治城 tức xây thành. Hình phạt giành cho nữ phạm nhân gọi
là “thung” 舂, ý nghĩa là “trị mễ” 治米tức
giã gạo).
Trong bài Trường hận ca 長恨歌 của Bạch Cư Dị 白居易 thời Đường có
câu:
Tại thiên nguyện tác tị dực điểu
Tại địa nguyện vi liên lí chi
在天願作比翼鳥在地願為連理枝
(Trên trời nguyện làm chim liền cánh
Dưới đất nguyện làm cây liền cành)
Trong khi chắp
cánh liền cành
Mà lòng rẻ
rúng đã dành một bên
(“Truyện
Kiều” 515 – 516)
Chắp cánh liền cành: Trong bài Trường hận ca của Bạch Cư Dị dùng hai hình
ảnh là tỵ dực điểu (chim chắp cánh) là liên lý chi (cây liền cành) để chỉ đôi
trai gái gắn bó với nhau.
(Đào Duy Anh: “Từ điển Truyện Kiều”, nxb Khoa học xã hội,
Hà Nội – 1989)
Trong “Kim Vân Kiều” (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích,
ghi rằng:
Đường
Trường hận ca: Tại thiên nguyện tác tỵ dực điểu, tại địa nguyện tác liên lý
chi.
唐長恨歌: 在天願作比翼鳥在地願為連理枝
(Bài ca Trường hận của nhà Đường: Ở trên
trời xin làm chim liền cánh, ở dưới đất xin làm cây liền cành)
(Sài Gòn: nxb Sống Mới, 1960)
Xét: Trong “Tư liệu Truyện Kiều - Bản Duy Minh Thị 1872” do GS Nguyễn Tài Cẩn
phiên Nôm, câu 515 là:
Trong khi BÀY cánh liền cành
(Nxb
Đại học quốc gia Hà Nội, 2002)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 21/4/2020
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật