Dịch thuật: Chữ "xá" trong Hán ngữ cổ

CHỮ “XÁ” 舍TRONG HÁN NGỮ CỔ

1- Quán trọ, nơi chiêu đãi.

          Trong Trang Tử - Thuyết Kiếm 莊子 - 說劍 có ghi:

Phu Tử hưu tựu xá

夫子休就舍

(Xin ngài nghỉ ngơi, nghỉ nơi quán trọ)

          Dẫn đến nghĩa là “phòng ốc”

2- Trú một đêm, đặc chỉ lúc hành quân hoặc săn bắn tạm thời trú lại.

          Trong Tả Truyện – Trang Công tam niên 左傳 - 莊公三年 có câu:

Phàm sư nhất túc vi xá

凡師一宿為舍

(Phàm quân đội nghỉ lại một đêm gọi là xá)

          Và trong Tuyên Công nhị niên 宣公二年:

Tuyên Tử điền ư Thú sơn, xá vu Ế Tang

宣子田於首山, 舍于翳桑

(Tuyên Tử đi săn ở Thú sơn, nghỉ lại đêm ở Ế Tang)

3- Hành quân 30 dặm gọi là 1 xá

          Trong Tả Truyện – Hi Công nhị thập tam niên 左傳 - 僖公二十三年:

Kì bễ (tị) quân tam xá

其辟 (避) 君三舍

(Sẽ lui binh tránh ngài 3 xá)

          Và ở Nhị thập ngũ niên 二十五年:

Thoái nhất xá nhi Nguyên hàng

退一舍而原降

(Lui binh 1 xá, nước Nguyên sẽ đầu hàng)

4- Bỏ đi, không cần, không lấy (Với nghĩa này, đọc là “XẢ” – ND).

          Với ý nghĩa này về sau viết là 捨 (bính âm she với thanh 3)

          Trong Tả Truyện - Ẩn Công nguyên niên 左傳 - 隱公元年 có ghi:

Thực xả nhục

食舍肉

(Khi ăn để thịt lại)

          Và trong Tuyên Công nhị niên 宣公二年:

Tự chi, xả kì bán

食之, 舍其半

(Cho ông ta ăn, ông ta để lại một nửa)

          Và trong Hi Công tam thập niên 僖公三十年:

Nhược xả Trịnh dĩ vi đông đạo chủ

若舍鄭以為東道主

(Nếu cứ để cho Trịnh làm chủ phía đông)

          Dẫn đến nghĩa phóng thích, thả ra.

          Trong Mạnh Tử - Lương Huệ Vương thượng 孟子 - 梁惠王上 có ghi:

Xả chi, ngô bất nhẫn kì hộc tốc

舍之吾不忍其觳觫

(Thả nó ra, ta không nỡ thấy nó sợ run lập cập)

          Và trong Vạn Chương thượng 萬章上:

Thuỷ xả chi, ngữ ngữ yên

始舍之, 圉圉焉

(Lúc vừa mới thả cá xuống ao, nó ngần ngừ bất động trong giây lát)

          Nay giản hoá vẫn viết là 舍

Chú của người dịch

A- Hán Việt tự điển của Thiều Chửu ghi rằng:

XÁ

1- Quán trọ, nhà ở cũng gọi là xá, như mao xá 茅舍 – nhà tranh

2- Tiếng để gọi người thân hàng dưới mình, như xá đệ 舍弟 – em nó; xá điệt 舍侄 – cháu nó v.v...

3- Nghỉ, như xá ư mỗ địa 舍於某地 – nghỉ trọ ở đất mỗ.

          Quân đi một đêm gọi là xá; tức là một quãng đường xa 30 dặm.

          Một âm là xả: bỏ. Tục bảo thả ra là nhiêu xả 饒舍

          Lấy của gì cho người gọi là thí xả 施舍.

2- Thôi, ngừng.

          (Nxb Tp/ Hồ Chí Minh, 1993, trang 539)    

B- Từ điển Hán Việt văn ngôn dẫn chứng của Nguyễn Tôn Nhan ghi rằng:

XÁ

1- Nhà trọ, Chu thư: “Hai mươi dặm có một nhà trọ” (Nhị thập lý hữu xá 二十里有舍)

2- Nhà ở, như nay người ta khiêm nhường tự gọi nhà ở của mình là Tệ xá 敝舍 (cái nhà rách của tôi) hay Hàn xá 寒舍 (cái nhà lạnh lẽo của tôi) ...

3- Tự gọi người thân thuộc hơi thấp hơn mình, như Xá đệ 舍弟 (tức em tôi).

4- Quân đội đi 30 dặm là 1 Xá.

5- Nghỉ ngơi, Kinh Thi (Tiểu Nhã, Xảo ngôn): “Cũng không được ngơi nghỉ” (Diệc bất hoàng xá 亦不遑舍).

          Một âm là XẢ

1- Thôi ngừng, Kinh Lễ: “Người cày ruộng ít được ngừng nghỉ” (Canh giả thiểu xả 耕者少舍).

2- Buông ra, bỏ đi, Kinh Thi (Tiểu Nhã, Xa công): “Buông tên bắn ra là trúng ngay” (Xả thỉ như phá 舍矢如破).

          (Nxb Tp/ Hồ Chí Minh, 2002, trang 1170)   

                                                       Huỳnh Chương Hưng

                                                       Quy Nhơn 25/11/2016

Nguyên tác Trung văn trong

CỔ ĐẠI HÁN NGỮ

古代漢語

(tập 1)

Chủ biên: Vương Lực 王力

Trung Hoa thư cục, 1998.