Dịch thuật: Thương Ưởng

THƯƠNG ƯỞNG

          Thương Ưởng 商鞅 (khoảng năm 390 đến năm 338 trước công nguyên), Tể tướng đời Tần Hiếu Công 秦孝公 thời Chiến Quốc. Chính trị gia, cải cách gia nổi tiếng. Bị quý tộc sát hại, hưởng niên khoảng 53 tuổi.

          Thương Ưởng người nước Vệ, tính Công tôn 公孙, gọi là Công Tôn Ưởng 公孙鞅, cũng được gọi là Vệ Ưởng 卫鞅, nhân được phong ở đất Thương 商, sử gọi là Thương Ưởng 商鞅. Thương Ưởng lúc nhỏ đã bắt đầu học thuật hình danh, thời trai trẻ tinh thông học thuyết Pháp gia, rất có tài năng, được Tể tướng nước Nguỵ là Công Tôn Toạ 公孙痤 nhận làm gia thần. Khi Công Tôn Toạ bệnh nặng từng tiến cử Thương Ưởng lên Nguỵ vương, kiến nghị Nguỵ vương trọng dụng, nếu không dùng thì giết đi để tuyệt hậu hoạn. Nguỵ vương xem thường Thương Ưởng, không để ý đến sự tiến cử và kiến nghị của Công Tôn Toạ, đã không dùng Thương Ưởng, lại không giết Thương Ưởng.

          Sau khi Công Tôn Toạ chết, Thương Ưởng mất đi người biết đến mình. Lúc bấy giờ Tần Hiếu Công hạ lệnh tìm người hiền tài, Thương Ưởng đến nước Tần, thông qua vị sủng thần của Tần Hiếu Công tiến dẫn, mấy lần trình bày trước Tần Hiếu Công chủ trương cải cách chính trị, biến pháp cường quốc, cuối cùng thuyết phục được Tần Hiếu Công quyết định biến pháp. Năm 359 trước công nguyên, Tần Hiếu Công cho Thương Ưởng nhậm chức Tả thứ trưởng 左庶长, nắm giữ đại quyền quân chính nước Tần. Chức này tương đương với chức Khanh của các nước, nhưng thực là Tể tướng. Chẳng bao lâu Tần Hiếu Công sai Thương Ưởng nhậm chức Đại lương tạo 大良造 (cũng gọi là Đại thượng tạo 大上造). Đây là chức vị cao nhất của nước Tần lúc bấy giờ, nắm giữ đại quyền quân chính, là Tể tướng danh đúng với thực.

          Sau khi Thương Ưởng bái Tướng, lần lượt chế định một số biện pháp biến pháp, nội dung chủ yếu gồm:

          - Tổ chức bách tính lại. Biên định cứ 5 nhà thành 1 ngũ 伍, 10 nhà thành 1 thập 什, cùng giám sát lẫn nhau. Nếu một nhà phạm pháp mà các nhà khác không báo cũng sẽ bị tội.

          - Khen thưởng quân công. Tăng cường huấn luyện quân sự, phàm bách tính lập công cho nước, tuỳ theo công lao lớn nhỏ mà ban thưởng phong tước. Quý tộc nếu không có quân công không được trao cho tước vị. Bất luận quý tộc hay bình dân, phàm vì việc riêng mà đánh nhau , nhất luật đều bị tội.

          - Khen thưởng nông canh. Phàm những ai cố gắng cày cấy, dệt vải đều được khen thưởng. Những ai ham ăn nhác việc, cả vợ con cũng bị đưa vào phủ quan làm nô.

          Trước khi ban hành những tân pháp này, Thương Ưởng đã tìm cách làm cho bách tính tin tưởng chánh lệnh ban ra nhất định sẽ thi hành, nên sai người tại cửa nam của quốc đô dựng một trụ gỗ, hạ lệnh rằng:

          Ai có thể đem trụ gỗ này dời đến cửa bắc sẽ được thưởng 10 lượng vàng.

          Người xem nghi ngờ, không ai dám thử. Thương Ưởng lại hạ lệnh tăng thưởng lên đến 50 lượng. Lúc bấy giờ có một người bạo gan dời cây trụ sang cửa bắc. Thương Ưởng liền lập tức thưởng cho 50 lượng vàng, khiến bách tính tin chính quyền đã nói là làm. Lúc bấy giờ Thương Ưởng mới công bố tân pháp, thực hành biến pháp.

          Tân pháp thực hành được mấy năm, do bởi bách tính chuyên cần cày dệt, nhà nhà có thể tự cấp tự túc, cuộc sống được cải thiện, trật tự xã hội ổn định, phong khí thay đổi, trong nước “ngoài đường không ai nhặt của rơi, nơi núi rừng không có đạo tặc”. Bách tính dũng cảm tác chiến, không ai đánh nhau vì việc riêng. Từ đó, Tần từ một nước xa xôi lạc hậu đã giàu mạnh lên. (còn tiếp)

                                                               Huỳnh Chương Hưng

                                                              Quy Nhơn 18/02/2014

Nguyên tác Trung văn

THƯƠNG ƯỞNG

商鞅

Trong quyển

TRUNG QUỐC LỊCH ĐẠI TỂ TƯỚNG LỤC

中国历代宰相录

Chủ biên: Dương Kiếm Vũ 杨剑宇

Thượng Hải văn hoá xuất bản xã, 1999.