BÁT TIÊN
(tiếp theo)
Bát tiên
là hợp xưng 8 vị tiên nhân trong tín ngưỡng dân gian, về sau được Đạo giáo dung
nạp, trở thành 8 vị tiên được sùng bái trong dân gian. Vương Thế Trinh 王世贞 đời Minh trong Đề
bát tiên tượng hậu 题八仙像后 đã chỉ ra rằng:
Dĩ thị bát công giả, lão tắc Trương, thiếu tắc
Lam Hàn, tướng tắc Chung Li, thư sinh tắc Lữ, quý tắc Tào, bệnh tắc Lí, phụ nữ
tắc Hà, vi các cứ nhất đoan tác hoạt kê quan da?
以是八公者, 老则张, 少则蓝韩, 将则钟离, 书生则吕, 贵则曹, 病则李, 妇女则何, 为各据一端作滑稽观耶?
(Bát
công đó là: già là Trương Quả Lão, trẻ là Lam Thái Hoà và Hàn Tương Tử, tướng là
Chung Li Quyền, thư sinh là Lữ Động Tân, hiển quý là Tào Quốc Cữu, bệnh tật là
Thiết Quải Lí, phụ nữ là Hà Tiên Cô, có lẽ khôi hài quan sát từ đặc trưng của mỗi
vị chăng?)
Việc hình
thành Bát tiên có diễn biến lịch sử lâu đời. Đời Hán đã có Bát tiên, chỉ “Hoài Nam
Hí bản sở diễn Bát tiên, bất tri khởi vu hà
thời, án Vương (Kì) thị “Tục văn hiến thông khảo”, cập Hồ (Ứng Lân) thị “Bút
tùng”, câu hữu biện luận, tắc tiền Minh dĩ hữu chi; cái diễn tự Nguyên thời dã.
戏本所演八仙, 不知起于何时, 按王 (圻) 氏 “续文献通考”, 及胡 (应麟) 氏 “笔丛”, 俱有辩论,则前明已有之; 盖演自元时也.
(Bát
tiên mà ở kịch diễn, không biết bắt nguồn từ thời nào, theo “Tục văn hiến thông
khảo” của Vương Kì và “Bút tùng” của Hồ Ứng Lân, đều có biện luận qua, biết rằng
trước thời Minh đã có, có lẽ diễn từ thời Nguyên)
Vương Bột
王勃 đời Đường cũng có Bát
tiên kính 八仙径, Bát tiên này cũng không phải là Bát tiên mà ngày nay nói đến.
Tư liệu
văn tự tương đối đáng tin cậy về việc hình thành Bát tiên đó là tạp kịch đời
Nguyên có thể biết được niên đại sáng tác, sớm nhất là Hoàng lương mộng 黄梁梦 và Tam tuý Nhạc
Dương lâu 三醉岳阳楼 của Mã Trí Viễn 马致远.
Ở màn thứ 4 của Tam tuý Nhạc Dương lâu
có đoạn:
Vị này là Hán Chung Li 汉钟离 nắm giữ quần tiên lục, vị này là Thiết Quải Lí 铁拐李 đầu bù tóc rối, vị này là Lam Thái Hoà 蓝采和 với phách vân dương, vị này là Trương Quả Lão 张果老 nơi cầu Triệu Châu cưỡi ngược ngựa, vị này là Từ Thần
Ông 徐神翁 thân mang hồ lô, vị này là Hàn Tương Tử
韩湘子, cháu gọi Hàn Dũ 韩愈 là chú, vị này là Tào Quốc Cữu 曹国舅, quyến thuộc với triều Tống; còn ta là Lữ Thuần Dương
吕纯阳 thích gõ mõ dài.
Ở đây
không có Hà Tiên Cô mà lại có Từ Thần Ông. Từ Thần Ông vốn có tên là Từ Thủ Tín
徐守信, sau khi học đạo nói những lời được linh nghiệm, mọi
người gọi ông là Thần công 神公. Tống Triết Tông, Tống
Huy Tông đều triệu kiến ông, ông mất lúc 76 tuổi. Hiện nay mọi người thường nói:
Nhi tôn tự hữu nhi tôn kế (1)
Mạc dữ nhi tôn tác mã ngưu
儿孙自有儿孙计
莫与儿孙作马牛
Con cháu tự chúng có kế của nó
Chớ có vì con cháu mà làm thân trâu ngựa
hai câu thơ này là do ông viết ra. Khi Bát tiên xuất
hiện ở vở Tam tuý Nhạc Dương lâu, đối
với cách hiện thân chỉ điểm theo kiểu này, Lương Đình Nam
Tạp kịch của người thời Nguyên đa phần diễn
Lữ tiên độ việc đời ….. ở màn thứ 4, tất sau khi tỉnh ngộ, đã để các vị tiên ra
sân khấu, hiện thân chỉ điểm, nhân đó đem họ tên của các vị nói qua, các vở như
“Thiết Quải Lí” 铁拐李 của Nhạc Bá
Xuyên 岳伯川, “Trúc diệp chu” 竹叶舟 của Phạm Tử An 范子安 cũng đều như
thế, không phải chỉ riêng “Nhạc Dương lâu” 岳阳楼 và “Thành
nam liễu” 城南柳.
Trong vở
Thiết Quải Lí của Nhạc Bá Xuyên,
không có Từ Thần Ông 徐神翁 mà có Trương Tứ
Lang 张四郎. Trương Tứ Lang còn có tên là Trương Tiên Ông 张仙翁, người thời Tống. Trong Kiếm Nam thi cảo 剑南诗稿 quyển 8 của Lục Du 陆游
có bài Sơn trung tiểu vũ, đắc Vũ Văn sứ
quân giản, vấn thường kiến Trương Tiên Ông hồ, hí tác nhất tuyệt 山中小雨, 得宇文使君简, 问尝见张仙翁乎, 戏作一绝, cuối bài thơ có chú rằng:
Trương Tứ Lang thường hiệp đạn, thị nhân gia
hữu tai tật giả, triếp dĩ thiết hoàn kích tán chi.
张四郎常挟弹, 视人家有灾疾者, 辄以铁丸击散之.
(Trương
Tứ Lang thường mang theo cung bên người, nhìn mọi người thấy ai có tai ương bệnh
tật, liền dùng hòn đạn sắt bắn cho tan đi)
Ngoài
ra, trong vở Trúc diệp chu của Phạm Tử
An, không có Từ Thần Ông và cả Trương Tứ Lang mà lần đầu tiên lại xuất hiện Hà
Tiên Cô; trong Thành nam liễu 城南柳 của Cốc Tử
Kính 谷子敬 cuối đời Nguyên đầu đời Minh, có Hà Tiên Cô, Từ Thần
Ông mà không có Tào Quốc Cữu; trong Bát
tiên khánh thọ 八仙庆寿 của Chu Hữu Đôn 朱有墩
đầu đời Minh, có Từ Thần Ông mà không có Hà Tiên Cô.
Có thể
thấy, trong các vở tạp kịch từ đầu đời Nguyên đến đầu đời Minh, chỉ có Bát tiên
trong vở Trúc diệp chu của Phạm Tử An
là phù hợp với họ tên của Bát tiên sau này. Bát tiên trong Bát tiên xuất xử đông du kí truyện 八仙出处东游记传 của Ngô Nguyên Thái 吴元泰
đời Minh cũng là Thiết Quải Lí, Hán Chung Li, Trương Quả Lão, Hà Tiên Cô, Lam
Thái Hoà, Lữ Động Tân, Hàn Tương Tử, Tào Quốc Cữu, từ đó về sau không có sự
thay đổi nào. Bát tiên mà ngày nay nói đến chính là đã thừa tiếp cách nói của
người đời Minh mà ra.
Bát
tiên tuy là tổ hợp thần tiên thuộc các thời kì lịch sử khác nhau, nhưng từ thời
Minh, Thanh cho đến hiện nay, nhân sĩ trong dân gian khi chúc phúc bái thọ đều
không thể thiếu Bát tiên. Dân gian tín ngưỡng Bát tiên, mong có được những vị
tiên giống như Bát tiên thấu hiểu được nỗi khốn khổ của bách tính, phổ độ chúng
sinh thoát khỏi bể khổ chốn nhân gian, được trường sinh bất tử, đắc đạo thành
tiên. Vì thế, mọi người thông qua tranh cát tường chúc thọ như “Bát tiên khánh
thọ” 八仙庆寿, “Bát tiên ngưỡng thọ” 八仙仰寿 cầu phúc cầu thọ.
CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH
(1)- Một số tư liệu chép câu này là
Nhi tôn tự hữu nhi tôn phúc
儿孙自有儿孙福
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 05/5/2013
Nguyên tác Trung văn
QUAN VU BÁT TIÊN
关于八仙
Trong quyển
TRUNG QUỐC LỊCH ĐẠI BÁT TIÊN TẠO HÌNH NGHỆ THUẬT
中国历代八仙造型艺术
Biên soạn: Trịnh Quân 郑军,
Lưu Đông Vân 刘冬云
Nhân dân mĩ thuật xuất bản xã, 2007.
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật