BÀN CANH DỜI ĐÔ
Triều Thương 商 từ khi lập quốc, trước sau đã nhiều lần dời đô (1).
Triều Thương cuối cùng định đô ở đất
Ân 殷 (nay là thành phố An Dương 安阳 tỉnh Hà Nam 河南), cho nên triều Thương còn được gọi là Ân Thương 殷商 hoặc Thương Ân 商殷.
Triều Thương định đô tại đất Ân là bắt
đầu từ vị vua thứ 19 Bàn Canh 盘庚.
Triều Thương từ sau Thái Giáp 太甲, mâu thuẫn giữa nô lệ và chủ
nô vô cùng gay gắt, một số lớn nô lệ bỏ trốn; việc tranh đoạt vương vị trong
nhóm quý tộc của vương thất cũng diễn ra ác liệt, thường xảy ra những cuộc đấu
tranh một mất một còn, sản xuất bị bỏ phế, một số tiểu quốc và dân tộc thiểu số
ở phương bắc không chịu sự tiết chế của triều Thương, lại thêm thiên tai như lụt
lội,
hạn hán, khiến cho triều Thương, quốc gia theo chế độ nô lệ, hầu như không
thể chống lại
Đến thời Bàn Canh, cục diện suy yếu.
Bàn Canh thấy cần phải tìm ra một biện pháp hữu hiệu để hoà hoãn những mâu thuẫn
này nhằm cứu triều Thương khỏi sự diệt vong. Biện pháp mà Bàn Canh nghĩ ra đó
là dời đô đến đất Ân. Lí do là: đất đai ở Ân tương đối phì nhiêu, có lợi cho sự
phát triển nông nghiệp; sau khi dời đô, tất cả sẽ làm lại từ đầu, quý tộc chủ
nô không thể hưởng thụ quá nhiều, mâu thuẫn giai cấp có thể hoà hoãn; dời đô có
thể tránh được thế lực phản loạn; đô thành tương đối an toàn, việc thống trị có
thể ổn định.
Quyết định dời đô đã vấp phải sự phản
đối kịch liệt của giới quý tộc, Bàn Canh phải dùng cả 2 biện pháp cả cương lẫn
nhu, cuối cùng dời được kinh đô đến đất Ân. Từ đó, đô thành của triều Thương cố
định tại Ân thành, việc này đã khiến cho kinh tế và văn hoá của xã hội đã có sự
phát triển to lớn.
Đầu tiên, kĩ thuật đúc đồng đã được
nâng cao. Phụ cận Ân thành đã hình thành những xưởng đúc đồng với hàng ngàn lao
động nô lệ. Họ đã dùng 3 loại kim thuộc là đồng, thiếc, chì làm nguyên liệu,
đúc ra hàng ngàn loại: những vũ khí như
phủ 斧, việt 钺, qua 戈,
mâu 矛, đao 刀, thốc 镞;
những khí cụ dùng trong ẩm thực như đỉnh 鼎,
tước 爵, cô 觚, hồ 壶,
bàn 盘, vu 盂, những công cụ như phủ 斧, bôn 锛,
tạc 凿, toản 钻, sản 铲.
Nhiều loại đồ đồng tạo hình rất đẹp, đồ án hoa văn rất tinh xảo, hình thành nền
văn hoá đồ đồng nổi tiếng trên thế giới sau này. Có một chiếc đỉnh vuông là đỉnh
Tư Mẫu Mậu 司母戊, cao
133cm, dài 110cm, rộng 78cm, nặng khoảng 865 kí, giới khảo cổ phát hiện tại di
chỉ Ân khư, được bảo tồn một cách hoàn chỉnh tại Viện bảo tàng Lịch sử Trung Quốc.
Đến hiện nay, đây là đồ đồng lớn nhất trên thế giới được khai quật.
Trong di chỉ Ân khư, còn khai quật được
một số mai rùa và xương thú, bên trên
có nhiều văn tự, ghi chép những việc lớn của triều Thương, đó chính là giáp cốt
văn. Sự phát hiện giáp cốt văn đã cung cấp những tư liệu đáng tin để chúng ta
nghiên cứu lịch sử Ân Thương.
Bàn Canh dời đô, khiến Ân Thương trở
thành một nước lớn văn minh trên thế giới lúc bấy giờ.
CHÚ THÍCH CỦA NGƯỜI DỊCH
(1)- Trong Văn tuyển – Tây kinh phú 文选
- 西京赋 có ghi:
Ân nhân lũ thiên,
tiền bát nhi hậu ngũ
殷人屡迁前八而后五
(Người Ân nhiều lần dời đô, trước
8 lần sau 5 lần)
“Tiền
bát” tức trong Thượng thư – Thư tự 尚书 - 书序 nói trước khi nhà Thương lập quốc thì:
Tự Khế chí vu
Thành Thang bát thiên
自契至于成汤八迁
(Từ ông Khế cho đến Thành Thang
là 8 lần dời)
8
lần dời đó là:
1- Khế 契cư trú tại đất Phan 蕃 (huyện Đằng 滕 Sơn Đông 山东)
2- Chiêu Minh 昭明 cư trú tại Chỉ Thạch 砥石 (sông Nam Hoè 南槐 Nguyên Thị 元氏 Hà Bắc 河北)
3- Chiêu Minh昭明 lại dời đến Thương Khâu 商丘 (Thương Khâu 商丘 Hà Nam 河南)
4- Tương Thổ 相土 dời đến Đông Đô 东都 (dưới Thái sơn 泰山 Sơn Đông 山东)
5- Tương Thổ相土 lại dời về Thương Khâu 商丘.
6- Thượng Giáp Vi 上甲微 dời đến đất Ân 殷 ( An Dương 安阳 Hà Nam 河南)
7- Ân Hầu 殷侯 (thời Khổng Giáp 孔甲 nhà Hạ 夏, không rõ là người nào) dời lại
về Thương Khâu商丘.
8- Thang 汤 cư trú ở đất Bạc 亳 (huyện Tào 曹 Sơn Đông 山东)
………..
Theo
Thượng thư – Bàn Canh thượng 尚书 - 盘庚上, từ khi Thành Thang 成汤 lập quốc đến Bàn Canh 盘庚 thì:
Bất thường quyết ấp,
vu kim ngũ bang
不常厥邑,于今五邦
(Không thường ở yên một nơi, đến
nay đã 5 lần dời)
Việc
dời “Thương ấp”, trung tâm chính trị, trước sau là 5 lần, lập qua 6 đô, vị trí
địa lí của 6 đô các thuyết khác nhau, nay tập họp lại như sau:
1- Thang 汤 đóng đô ở Tây Bạc 西亳 – Thương thành 商城 Yển Sư 偃师 Hà Nam 河南. Có thuyết cho là ở Thương
thành商城
Trịnh Châu 郑州.
2- Trọng Đinh 中丁 dời đến đất Ngao 隞 (có sách viết là Hiêu 嚣) - Thương thành商城 Trịnh Châu 郑州 Hà Nam 河南. Có thuyết cho là ở di chỉ đời
Thương thôn Tiểu Song Kiều 小双桥, làng Thạch Phật 石佛 phía tây bắc Trịnh Châu郑州. Có thuyết cho là ở Ngao sơn 敖山 Huỳnh trạch 荥泽 Trịnh Châu郑州. Có thuyết cho là ở Tuấn Nghi 浚仪 Trần Lưu 陈留. Có thuyết cho là ở thượng du
sông Thù 洙sông
Tứ 泗
Sơn Đông 山东.
3- Hà Đản Giáp 河亶甲 cư trú ở đất Tương 相 – Thương thành 商城 An Dương Viên bắc 安阳洹北 Hà Nam 河南. Có thuyết cho là ở Nội Hoàng 内黄Hà Nam 河南.
4- Tổ Ất 祖乙 dời đến đất Hình 邢 (có sách viết là Cảnh 耿 hoặc Tí 庇) – Hình Đài 邢台 Hà Bắc 河北. Có thuyết cho là ở giữa Vũ Thiệp
武涉 với huyện Ôn 温 Hà Nam河南. Có thuyết cho là ở Tỉnh Đài 井阝台 đất Trịnh. Có thuyết cho là ở
Hà Tân 河津
Sơn Tây 山西
tức huyện Bì Thị 皮氏
Hà Đông 河东
cũ.
5- Nam Canh 南庚 dời đến đất Yểm 奄 – Phía đông nam An Dương 安阳 Hà Nam 河南. Có thuyết cho là ở Khúc Phụ 曲阜 Sơn Đông 山东.
6- Bàn Canh 盘庚 dời đến đất Ân 殷 – Ân Khư 殷墟 An Dương安阳 Hà Nam 河南.
Theo
Trung Quốc phong tục thông sử, Hạ Thương
quyển中国风俗通史,
夏商卷, trang 20, 24, 25. Thượng Hải
Văn nghệ xuất bản xã 2001.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 09/3/2013
Nguyên tác Trung văn
BÀN CANH THIÊN ĐÔ
盘庚迁都
Trong quyển
TRUNG HOA THƯỢNG HẠ
NGŨ THIÊN NIÊN
中华上下五千年
Chủ biên: Lí Tinh 李晶
Nam Kinh đại học xuất
bản xã, 2007.
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật