LÔI THẦN VÀ KÊ TÍN NGƯỠNG
Tập tục
truyền thống của Trung Quốc, vào ngày nguyên đán năm mới, lưu hành tục dán Môn
thần 门神. Chúng ta phát hiện, trong cổ tục ngoài Môn thần ra,
còn có một vị Kê thần 鸡神, hoặc đem Kê thần
treo trên Môn thần, hoặc vẽ hình con gà lên cửa, hoặc giết gà lấy huyết bôi lên
cửa, bách quỷ sợ hãi. Môn thần khoác áo giáp, cầm cây búa, tựa hồ chẳng qua chỉ
là người canh cửa hoặc tuỳ tùng đi theo ngoài Kê thần trấn bách quỷ. Điều mà ma
quỷ sợ hãi đó là thần lực của gà được treo trên cửa. Thần Đồ 神荼, Uất Luỹ 郁垒 dường như theo
không kịp. Tục ngày nay ít dùng gà, kì thực, cổ tục dùng gà là chủ yếu, nó bắt
nguồn từ truyền thuyết phong tục cổ xưa. Gỗ cây đào, bùa bằng gỗ đào kị quỷ; Thần
Đồ, Uất Luỹ bắt quỷ đều mượn “kim kê hoán nhật” 金鸡唤日 (gà trống gọi mặt trời), để gọi thần công dương
quang, khắc tinh âm quỷ đến. Bản lĩnh đuổi quỷ của những vị thần này hoàn toàn
đều mượn dương lực của kim kê mà ra uy. Có thể thấy, Kê thần hiển hách hơn Môn
thần, bản thân Kê thần là vị thần trấn trạch thủ môn. Thời Nguỵ Tấn Nam Bắc triều,
ngoài vẽ gà, treo gà lên cửa ra, còn lưu truyền phong tục lấy vàng đúc hình gà
treo nơi cửa. Trong các thôn trấn vùng Giang Nam trên mái nhà vẫn còn có “tích
vẫn” 脊吻 di tồn
và lưu truyền, trên thực tế cũng là một loại biến hình của hình chế phong tục
này. Tranh tết “Kê vương trấn trạch” 鸡王镇宅 lưu hành vùng
Ninh Ba 宁波 Triết Giang 浙江 thời cổ là một loại
hình thái khác của tập tục cổ này. Vị thần trấn trạch của đời sau cùng với Môn
thần được tách ra, Môn thần độc lập, tựa hồ trở thành vị thần canh giữ một nhà,
nhưng thần công xua đuổi ma quỷ bắt nguồn từ dương lực của gà, cho nên nội dung
tỉ mỉ của kết cấu hình tượng vẫn không rời khỏi ý tượng về gà. Lấy Xích Quách 尺郭, Thần Đồ 神荼, Uất Luỹ 郁垒, Chung Quỳ 钟馗, những vị thần xua
đuổi quỷ trong tập tục Trung Quốc làm đại biểu, cả 4 vị này đều liên quan đến
nguyên hình gà. Trong Thần dị kinh – Đông
nam hoang kinh 神异经 - 东南荒经 có ghi:
Đông nam phương hữu thần yên, chu hành thiên
hạ, thân trường thất trượng, …… đầu đới
kê phụ khi đầu, chu y cảo đới, dĩ xích xà nhiễu ngạch, vĩ hợp vu đầu, bất ẩm bất
thực, triêu thôn ác quỷ tam thiên, mộ thôn tam bách, dĩ quỹ vi phạn, dĩ lộ vi
tương, danh viết Xích Quách.
东南方有神焉, 周行天下, 身长七丈, …… 头戴鸡父魌头, 朱衣缟带, 以赤蛇绕额, 尾合于头, 不饮不食, 朝吞恶鬼三千, 暮吞三百, 以鬼为饭, 以露为浆, 名曰赤郭.
(Phía
đông nam có thần, đi khắp thiên hạ, mình cao 7 trượng, ….. đầu đội “kê phụ khi
đầu”, mặc áo đỏ, dây thắt lưng bằng the, lấy rắn đỏ vấn quanh trán, đuôi hợp với
đầu, không ăn không uống, sáng sớm nuốt ba ngàn con quỷ, chiều tối nuốt ba trăm
con quỷ, lấy quỷ làm cơm, lấy giọt móc làm nước tương, tên gọi là Xích Quách)
“Kê phụ
khi đầu” 鸡父魌头 tức mũ và mặt nạ hình con gà. Thần Đồ, Uất Luỹ nguyên
vốn là kim kê toạ trấn. Kim kê gáy lên, dã quỷ du hồn sợ hãi bỏ chạy. Trên đầu
hai thần vốn có linh quang của kim kê. Dân gian cho rằng loài quỷ sở dĩ sợ
Chung Quỳ là bởi trong bụng Chung Quỳ có đạo bùa của kim kê. Ngày nay một số
khu vực lưu hành tập tục ôm gà trừ quỷ chiêu hồn, đây là mô phỏng hành vi của
Chung Quỳ.
Từ đó
có thể thấy, không chỉ gà có thể xua quỷ trừ hung, linh quang và ngẫu tượng của
gà cũng có phép thuật như thế. Đồng thời, phàm những gì có thể xua quỷ trừ hung
tất phải có hình tượng và thần tính của gà. Nhân đó, dân gian đem một số thần vật
diệt ác trừ quỷ cùng với hình tượng gà xếp cùng với nhau để nêu cao thần tính cố
hữu.
Điều nổi
bật nhất đó là tín ngưỡng sùng bái Lôi thần 雷神,
trong tâm thức dân gian, Lôi thần là vị “hành hình thần” 行刑神thay trời hành đạo, chuyên trừng trị yêu ma quỷ quái và những kẻ tác ác đa đoan.
Trong Hoài Nam
Thứ nữ khiếu thiên, lôi điện hạ kích, Cảnh
Công đài vẫn, chi thể thương tra ….. Do thử quan chi, thượng thiên chi tru dã.
庶女叫天, 雷电下击, 景公台陨, 支体伤查 ….. 由此观之, 上天诛也.
(Dân nữ
kêu đến trời, sấm chớp đánh xuống, đài của Cảnh Công đổ, thân thể bị thương …..
Từ đó có thể thấy, trời đã tru diệt)
Ở đây
nói Lôi thần vâng mệnh trời trừng phạt Cảnh Công, giải nỗi oan cho dân nữ.
Vương Sung 王充 thời Đông Hán trong Luận hành – Lôi hư 论行 - 雷虚 cũng có chép tục
thuyết dân gian tương tự:
Thịnh Hạ chi thời, lôi điện tấn tật, kích
chiết thụ mộc, thời phạm sát nhân. Thế tục dĩ vi kích chiết thụ mộc, hoại bại
thất ốc giả, thiên thủ long; kì phạm sát nhân dã, vị chi hữu ‘âm quá’. Ấm tự nhân dĩ bất khiết tịnh, thiên nộ, kích nhi sát
chi, long long chi thanh, thiên nộ chi âm, nhược nhân chi cấu hu hĩ. Thế vô ngu
trí, mạc vị bất nhiên.
盛夏之时, 雷电迅疾, 击折树木, 时犯杀人. 世俗以为击折树木, 坏败室屋者, 天取龙; 其犯杀人也, 谓之有 ‘阴过’. 饮食人以不洁净, 天怒, 击而杀之, 隆隆之声, 天怒之音, 若人之呴吁矣. 世无愚智, 莫谓不然.
(Lúc
mùa Hạ nóng bức, sấm chớp vang lên mãnh liệt, đánh đổ cây cối, có lúc còn sát hại
cả người. Thế tục cho rằng sấm chớp đánh đổ cây cối, huỷ hoại phòng ốc đó là trời
cho bắt rồng; phạm phải sát nhân ấy là người đó có ‘tội ngầm’. Lấy những thứ
không sạch cho người khác ăn uống, nên trời giận, đánh giết người đó. Tiếng sấm
ầm ầm, chính là thanh âm trời giận, giống như con người tức giận gào lên. Trên
đời bất luận là kẻ ngu người trí, không ai là không cho như thế.)
Người bị
sét đánh “chỗ bị cháy giống như có văn tự. Mọi người trông thấy cho đó là trời viết
ra tội của người đó để thị chúng”.
Lôi thần
có thần uy và sức nhìn xuyên suốt như thế, vậy thì hình dạng ra sao? Hình tượng
Lôi thần trong thần thoại Trung Quốc rất phức tạp, hình tượng hiện tồn thường
thấy là hình gà và hình rồng. Lôi thần mà dân chúng thuộc hệ thống thái dương
điểu tộc thời thượng cổ sùng bái là hình gà, Lôi thần hình rồng là sau này.
Trong các sử tịch Trung Quốc, Lôi thần thường có quan hệ với gà, cùng gắn với
“kê nhật” 鸡日, “kê minh” 鸡鸣.
Trong Hạ tiểu chính 夏小正 Xuân chinh nguyệt 春正月ghi
rằng:
Trĩ chấn cấu (*)
雉震呴
(Chim trĩ vỗ cánh kêu)
Lời truyện viết rằng:
Chinh nguyệt tất lôi, lôi bất tất văn, duy
trĩ vi tất văn chi, Hà dĩ vị chi? Lôi tắc trĩ chấn cấu, tương thức dĩ lôi.
正月必雷, 雷不必闻, 唯雉为必闻之. 何以谓之? 雷则雉震呴, 相识以雷
(Tháng
giêng có sấm, sấm rền có thể không nghe, duy chỉ có chim trĩ nghe
được. Sao lại nói như thế? Sấm rền thì chim trĩ vỗ
cánh kêu, cùng sấm tương thức)
(Xem
Vương Li 王篱: Hạ tiểu chính
nghĩa 夏小正义)
Lôi
trong thần thoại Trung Quốc dường như lấy Trĩ làm căn cứ. Khuất Nguyên 屈原 trong Li tao 离骚 viết rằng:
Loan hoàng vị dư tiên giới hề
Lôi sư cáo dư dĩ vị cụ.
鸾皇为余先戒兮
雷师告余以未具
(Chim loan vì ta mà báo trước
Lôi sư bảo ta hành trang lên đường chưa đầy đủ)
Hứa Thận
许慎 trong Thuyết
văn 说文 viết rằng:
Cấu, hùng trĩ minh dã. Lôi thuỷ động,
trĩ minh nhi cấu kì cảnh (1)
雊, 雄雉鸣也. 雷始动, 雉鸣而雊其颈 (1)
(“Cấu”
có nghĩa là chim trĩ trống kêu. Mùa xuân khi sấm bắt đầu rền, trĩ trống cong
chiếc cổ kêu lên)
Thời
xưa gọi ngày mồng 1 tháng Giêng âm lịch là ngày gà sinh ra. Trong bài thơ Nghi Chương nguyên nhật 宜章元日, Chiêm Bản
Trung 占本中 đã viết:
Tị địa phùng kê nhật
避地逢鸡日
(Nơi tị địa gặp ngày kê)
Trong Kinh Sở tuế thời kí 荆楚岁时记 chuyển dẫn lời
của Đổng Huân 董勋 trong Vấn lễ tục
问礼俗:
Chinh nguyệt nhất nhật vi kê
正月一日为鸡
(Ngày mồng 1 tháng Giêng là ngày kê)
Ngày này cũng chính là ngày “sấm rền nhẹ”, “sấm thông
với khí”. Trung Quốc và Nhật Bản đều có câu chuyện truyền thuyết về kim kê gáy
vào ngày mồng 1 tháng Giêng, cũng đều phát sinh mối quan hệ sấm. (còn tiếp)
Chú của người
dịch
(1)- Trong nguyên tác và trong Thuyết văn giải tự, bản do Trung Hoa thư cục xuất bản năm 1963,
trang 76 ghi là:
Cấu, hùng thư minh dã. Lôi thuỷ động, trĩ minh nhi cấu kì cảnh
雊, 雄雌鸣也. 雷始动, 雉鸣而雊其颈
Nhưng trong Thuyết văn giải tự, bản do Đoàn Ngọc Tài
段玉裁 chú, tập 1 trang 142 và Thuyết văn giải tự (văn bạch đối chiếu), do Lí Ân Giang 李恩江, Giả Ngọc Dân 贾玉民
chủ biên, trang 317 đều ghi là:
Cấu, hùng trĩ minh dã. Lôi thuỷ động, trĩ minh nhi cấu kì cảnh
雊, 雄雉鸣也. 雷始动, 雉鸣而雊其颈
Tôi
theo hai tài liệu này.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 05/9/2014
Nguyên tác Trung văn
Trong quyển
TRUNG QUỐC ĐIỂU TÍN NGƯỠNG
中国鸟信仰
Tác giả: Trần Cần Kiến 陈勤建
Học Uyển xuất bản xã, 2003
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật