Dịch thuật: Lí Tư (Tể tướng Trung Quốc)

LÍ TƯ

          Lí Tư 李斯 (? – 208 trước công nguyên), Tể tướng thời Tần Thuỷ Hoàng 秦始皇 và Tần Nhị Thế 秦二世. Đối với việc thống nhất 6 nước, thực hành tập quyền trung ương và thi hành bạo chính có tác dụng rất lớn. Người sáng lập ra thể tiểu triện và là một trong những đại thư pháp gia của Trung Quốc. Trứ tác có các thiên nổi tiếng để đời như “Gián trục khách thư” 谏逐客书 , “Phần thư lệnh” 焚书令. Triệu Cao 赵高 hãm hại, Lí Tư bị chém ngang lưng.

          Lí Tư李斯 người Thượng Sái 上蔡 nước Sở (nay là phía tây nam huyện Thượng Sái上蔡tỉnh Hà Nam 河南), xuất thân trong một gia đình bình dân, lúc trẻ làm tiểu lại ở quận, coi giữ văn thư. Địa vị thấp kém khiến Lí Tư dốc lòng hướng đến công danh phú quý. Có một lần, Lí Tư nhìn thấy chuột trong nhà xí đang ăn phân, vừa thấy người hoặc chó bước vào liền bỏ chạy, còn chuột trong kho lương lại tha hồ hưởng, bèn cảm thán rằng:
 Người cũng giống như chuột, do bởi hoàn cảnh sống khác nhau nên địa vị và sự đãi ngộ cũng khác nhau.
          Ông ôm ấp dục vọng muốn trở thành hạng người giống chuột trong kho lương, bèn từ chức tiểu lại, đến học với Tuân Tử 荀子. Lí Tư tuy không tán đồng Nho học coi trọng đạo đức nhân nghĩa của Tuân Tử, nhưng lại học “thuật đế vương” của Tuân Tử. Về sau, Lí Tư cáo biệt Tuân Tử rời Sở đến Tần. Trước khi đi, ông bộc bạch rằng:
          Người sống trên đời, sỉ nhục lớn nhất đó là ti tiện, bi ai lớn nhất đó là bần khốn. Ta đi về phía tây du thuyết Tần Vương chính là để mong được trọng dụng, mưu cầu vinh hoa phú quý cho mình.
          Tần Trang Tương Vương 秦庄襄王năm thứ 3 (năm 247 trước công nguyên), Lí Tư đến Tần làm xá nhân 舍人 (thực khách 食客) ở nhà Lã Bất Vi 吕不韦. Nhân vì biểu hiện xuất sắc, được giữ chức Lang, vào phục vụ trong cung Tần. Lí Tư từng dâng thư lên Tần Doanh Chính 秦嬴政 nói rằng, nay nước Tần cường thịnh, thời cơ công diệt 6 nước thống nhất thiên hạ đã chín mùi, chỉ cần Tần Vương dám hạ quyết tâm, nghiệp lớn có thể thành công. Doanh Chính vô cùng thích kiến giải này, liền nhậm mệnh Lí Tư làm Trưởng sử, tham dự nghị chính. Lí Tư bèn cùng với các đại thần tích cực mưu định kế hoạch, đề xuất viễn giao cận công, các chiến lược kích phá đều phái thuyết khách khiêu khích mối quan hệ giữa 6 nước, lại dùng nhiều vàng bạc mua chuộc quyền thần của 6 nước, sai thích khách ám sát trọng thần lương tướng của các nước mà chủ trương liên hiệp kháng Tần, sau đó dần công diệt 6 nước. Nhờ đó Lí Tư rất được Doanh Chính tín nhiệm, thăng lên làm khách khanh, cùng mưu hoạch đại chính với Tần Vương và Thừa tướng.
          Một số kẻ sĩ các nước đến Tần nhậm chức đã dẫn đến sự đố kị ganh ghét của đại thần tông thất nước Tần, lấy lí do kẻ sĩ các nước không thể tin tưởng, họ kiến nghị Tần Vương đuổi đi. Tần Vương trước sau 2 lần hạ lệnh trục khách, đuổi khách khanh. Khi lần thứ 2 trục khách, Lí Tư cũng bị, ông bèn dâng Gián trục khách thư 谏逐客书nổi tiếng lên Tần Vương, nói rõ nước Tần sở dĩ ngày nay cường thịnh là nhờ có được nhân tài các nước. Nay trục khách là đuổi nhân tài đi, có lợi cho nước khác mà bất lợi cho nước Tần. Bài văn thuyết lí thấu triệt, logique chặt chẽ, văn từ ưu mĩ, sức thuyết phục rất lớn, cuối cùng thuyết phục được Tần Vương thủ tiêu lệnh trục khách, đồng thời triệu hồi Lí Tư, thăng làm Đình uý,  một trong cửu khanh, phụ trách tư pháp trong cả nước.
          Năm 232 trước công nguyên, nhân vật Pháp gia nổi tiếng là Hàn Phi韩非đến Tần. Tần Vương rất phục tài năng của Hàn Phi. Lí Tư và Hàn Phi đều học ở Tuân Tử 荀子, Lí Tư biết rõ tài năng của Hàn Phi, danh tiếng cao hơn mình, nên lo sợ Tần Vương sẽ trọng dụng Hàn Phi, thay thế địa vị của mình, thế là Lí Tư câu kết với những người thù ghét Hàn Phi, vu hãm Hàn Phi là gián điệp, Tần Vương cho bắt Hàn Phi giam vào ngục. Lí Tư lại lợi dụng chức quyền Đình uý của mình, ngăn cản Hàn Phi bộc bạch với Tần Vương, sai người dùng độc dược bức Hàn Phi tự sát trong ngục, hành động đó đã bộc lộ nhân phẩm hèn kém và thủ đoạn tàn khốc của Lí Tư.
          Năm 221 trước công nguyên, Tần công diệt 6 nước, thống nhất Trung Quốc. Năm đó, Thừa tướng Vương Oản 王绾 kiến nghị nên bắt chước theo triều Chu, phân phong các công tử của Tần Thuỷ Hoàng làm Vương, quần thần cũng tán đồng. Lí Tư lại phản đối, cho rằng triều Chu chính vì do việc phân phong con em làm chư hầu mà dẫn đến sự tranh đoạt lẫn nhau, chiến loạn không ngừng, ngay cả thiên tử cũng không cách nào ngăn cản; nay thiên hạ thống nhất nên thực hành chế độ quận huyện mới có thể khiến thiên hạ yên ổn. Thuỷ Hoàng tiếp nhận kiến nghị đó, chia thiên hạ ra làm 36 quận, phái quan đến trị lí, thực hành chế độ trung ương tập quyền phong kiến. Sau sự kiện đó, Lí Tư được thăng làm Tả thừa tướng.
          Thời gian Lí Tư nhậm chức Tướng đã giúp Tần Thuỷ Hoàng chế  định, thực hành không ít chính sách có lợi cho việc thống nhất quốc gia, như thống nhất văn tự, đo lường, hoá tệ, xây dựng đường xá để tăng cường sự liên hệ giữa các nơi. Nhất là về việc thống nhất văn tự, cống hiến của ông rất xuất sắc. Lí Tư nhậm mệnh cùng Triệu Cao 赵高đem cổ văn đang lưu hành ở các nước như Tề, Lỗ ...  cải tiến lại, giảm bớt nét, sáng lập ra thể “tiểu triện” 小篆, làm văn tự thống nhất của triều Tần.
          Sau khi Lí Tư đảm nhậm chức Tướng, vì muốn giữ được địa vị cao, nên đã a dua xu phụ Tần Thuỷ Hoàng. Ông hùa theo tâm lí ham thích công lao to lớn, truy cầu cuộc sống xa xỉ của Tần Thuỷ Hoàng, theo Tần Thuỷ Hoàng tuần du tứ xứ, khắp nơi đều khắc thạch ghi công, lại giúp Tần Thuỷ Hoàng xây dựng cung to điện lớn, lạm dụng sức dân, đặt ra không ít chính sách bạo ngược, như nghiêm hình khốc pháp và phú thuế nặng nề, khiến dân trong thiên hạ không thể sống được, tiếng than oán đầy đường.  (còn tiếp)

                                                        Huỳnh Chương Hưng
                                                        Quy Nhơn 22/10/2018

Nguyên tác Trung văn
LÍ TƯ
李斯
Trong quyển
TRUNG QUỐC LỊCH ĐẠI TỂ TƯỚNG LỤC
中国历代宰相录
Chủ biên: Dương Kiếm Vũ 杨剑宇
Thượng Hải văn hoá xuất bản xã, 1999
Previous Post Next Post