过俭者吝, 过谦者卑
俭, 美德也, 过则为悭吝, 为鄙吝, 反伤雅道; 让, 懿行也, 过则为足恭, 为曲谨, 多出机心.
(菜根谭 - 立德修身)
QUÁ
KIỆM GIẢ LẬN, QUÁ KHIÊM GIẢ TI
Kiệm, mĩ đức dã, quá tắc vi khan lận,
vi bỉ lận, phản thương nhã đạo; nhượng, ý hành dã, quá tắc vi túc cung, vi khúc
cẩn, đa xuất cơ tâm.
(Thái căn đàm – Lập
đức tu thân)
KIỆM QUÁ MỨC THÀNH BỦN XỈN,
KHIÊM QUÁ ĐỘ THÀNH THẤP HÈN
Trong
cuộc sống, tiết kiệm là một mĩ đức, nhưng nếu tiết kiệm quá mức trở nên keo kiệt
bủn xỉn, tính toán từng chút một; làm tổn thương đến nhã thú giao tiếp với người.
Trong xử sự, khiêm nhường là một hành vi cao thượng, nhưng nếu khiêm nhường quá
độ, khom lưng uốn gối, dè dặt từng tí một; khiến người ta cảm thấy trong lòng
quá nhiều mưu tính.
Giải thích
và phân tích
Giản dị
tiết kiệm vốn là một mĩ đức, nhưng tiết kiệm quá mức chính là tiểu khí, sẽ biến
thành kẻ nô lệ giữ của vi phú bất nhân, như vậy sẽ làm tổn thương đến mối giao
tiếp chính đạo. Khiêm nhường cũng vốn là một mĩ đức, nhưng nếu quá mức sẽ biến
thành kẻ khom lưng uốn gối chuyên lấy lòng người khác, như vậy sẽ khiến người
ta có cảm giác thấy mình nhiều toan tính.
Làm người
cần phải có tiết tháo phẩm hạnh mới có thể đứng vững, nếu tiết kiệm đến mức bủn
xỉn, khiêm nhường đến độ giả tạo, thế thì mục đích tiết kiệm ở đâu, rốt cuộc của
khiêm nhường là gì? Tiết kiệm là mĩ đức, thái quá sẽ tổn thương đại nhã; khiêm
nhường là mĩ hành, thái quá sẽ mất đi thái độ bình thường. Cho nên, trong việc
xử thế, “quá” và “bất cập” đều không thể dùng đến, chỉ cần hợp với hoàn cảnh là
được. Giám sinh họ Nghiêm trong Nho lâm
ngoại sử 儒林外史 với tính quá tiết kiệm của mình mà có tên là con quỷ keo kiệt.
Khi
Nghiêm giám sinh bệnh nặng, bà con đều đến thăm. Tối đến nhà chật cả người,
trên bàn thắp một dĩa đèn. Nghiêm giám sinh khò khè liên hồi, rút cánh tay từ
trong mền ra giơ lên 2 ngón. Người cháu lớn chạy đến hỏi:
- Chú Hai, có phải còn 2 người bà con chưa đến
gặp mặt phải không?
Ông ta
lắc đầu hai ba cái. Một người cháu nữa chạy đến hỏi:
- Chú Hai, có phải còn 2 món tiền, chú chưa dặn
rõ phải không?
Ông ta
đưa mắt nhìn trân trân, rồi lắc lắc đầu, ngón tay chỉ càng gấp. Bà vú bế đứa bé
chen lời:
- Lão gia nhân lúc 2 cậu không có mặt, cho nên
nhớ.
Nghe mấy
lời đó, ông ta nhắm nghiền mắt lắc đầu, ngón tay chỉ không động đậy. Bà Triệu vội
gạt nước mắt, chạy đến nói:
- Ông à, mấy người kia nói không đúng rồi, chỉ
có tôi hiểu được ý của ông! Ông vì dĩa đèn kia đốt 2 ngọn tim, không an tâm, sợ
lãng phí dầu.
Đến lúc
bà Triệu lấy ra một ngọn tim đèn, ông ta mới gật gật đầu thở ra.
Nhà
Nghiêm giám sinh có đến mười mấy vạn lạng bạc, a hoàn vô số, ruộng cả vạn mẫu,
ngoài ra trong huyện thành còn có tiệm cầm đồ hơn hai mươi mấy gian, mỗi ngày
thu nhập ít nhất cũng mấy trăm lạng bạc. Buồn cười là một người với gia tài đồ
sộ mà lại vì 2 ngọn tim đèn mà “chết không nhắm mắt”, tiết kiệm đến mức đó, mọi
người chỉ có thể gọi ông ta là “con quỷ keo kiệt” để “tán dương”.
Còn như
mọi người cho tiết kiệm là mĩ đức, từ xưa đến nay, hiền thánh các đời không ai
là không chủ trương khiêm tốn, xem kiêu ngạo như rắn độc như thú dữ, không kịp
tránh. Trên thực tế, khiêm tốn quá sẽ biến thành một loại nhu nhược. Con người mang trên lưng sự tôn nghiêm đi trên
đường đời mấp mô khác nhau, cao thấp khác nhau, sẽ gặp phải những người khác
nhau, mỗi người họ đều có sở trường riêng, đều có đặc điểm riêng, đáng để chúng
ta học tập, lấy đó làm gương. Muốn học sở trường của người khác, chúng ta phải
khiêm tốn, bởi khiêm tốn là pháp bảo để con người ứng xử, đối với một người
kiêu ngạo tự đại không có ai nói ra kinh nghiệm hoặc những thu hoạch quý báu của
mình. Lúc bấy giờ mọi người cúi mình, có lẽ sẽ cảm thấy rất mệt, bởi vì trên
lưng còn phải vác sự tôn nghiêm. Cảm giác mệt mỏi đó luôn nhắc chúng ta cần phải
khiêm tốn, nhưng không được thấp hèn.
Một hoạ
gia nổi tiếng khắp gần xa mỗi khi có một hoạ gia trẻ tuổi đến nhà xin thọ giáo,
ông luôn nhẫn nại cho họ xem tranh và chỉ bảo. Đối với thanh niên tài năng có
tiềm lực, ông càng tận tâm tận lực, không tiếc hao phí thời gian vẽ tranh của
mình. Có một lần, một hoạ gia hậu bối cảm kích đối với sự quan tâm của vị tiền
bối, lão hoạ gia mỉm cười và kể một câu chuyện:
- 40 năm trước, một thanh niên đem bức tranh
mình vẽ đến kinh đô, muốn xin một vị hoạ gia tiền bối mà anh ta kính ngưỡng chỉ
bảo cho. Vị hoạ gia tiền bối nọ nhìn thấy chàng thanh niên này là kẻ vô danh tiểu
tốt, ngay cả bức vẽ cũng không bảo mở ra, đã thoái thác hạ lệnh đuổi khách.
Chàng thanh niên ra đến cổng, quay đầu lại nói rằng: “Đại sư, ngài hiện tại
đang đứng trên đỉnh núi cao, nhìn xuống tôi vô danh tiểu tốt, quả thật tôi vô
cùng nhỏ bé. Nhưng ngài cần phải biết rằng, tôi từ dưới núi nhìn lên, ngài cũng
như thế, vô cùng nhỏ bé”. Nói xong chàng thanh niên quay người bước đi. Sau đó
chàng thanh niên phát phẫn dốc chí học nghề, cuối cùng đạt được thành tựu trong
giới nghệ thuật.
Chàng thanh niên đó chính là
lão hoạ gia lúc còn trẻ, ông ta lúc nào cũng nhớ đến lần gặp gỡ lạnh nhạt đó,
luôn nhắc nhở mình, hình tượng một người có cao lớn hay không, hoàn toàn không
phải ở vị trí họ đứng, mà là ở nhân cách, tấm lòng và sự tu dưỡng của họ.
Chàng hoạ gia trẻ trong câu
chuyện khiêm tốn, nhưng khiêm tốn không đại biểu cho việc phải vất bỏ sự tôn
nghiêm của mình, đối mặt với sự coi thường khinh miệt của vị tiền bối, anh ta
không một mực khiêm tốn dạ dạ vâng vâng, mà là cao ngạo đáp lại.
Khiêm tốn là một loại mĩ đức
xuất phát từ nội tâm, là thứ mà mọi người cần phải nỗ lực để có được. Nhưng mọi
việc cần phải thích hợp, nếu khiêm tốn mà lấy sự tôn nghiêm để đánh đổi, thì mĩ
đức sẽ không còn là “mĩ”. Con người không thể có tính khí kiêu ngạo, nhưng
không thể không có cốt cách kiêu ngạo. Cho dù bản thân mình có chỗ không bằng
người ta, cũng cần phải luyện cho được ngạo cốt, không ngừng nỗ lực, vì sự
thành công của mình mà tích luỹ kinh nghiệm.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 25/9/2016
Nguồn
THÁI CĂN ĐÀM
菜根谭
Tác giả: (Minh) Hồng Ứng Minh 洪应明
Biên soạn: Bàng Bác 庞博
Trung Quốc Hoa Kiều xuất bản xã, 2013
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật