“QUÂN YẾU THẦN TỬ THẦN BẤT ĐẮC BẤT TỬ”
CÂU NÀY AI NÓI?
(tiếp theo)
Thế thì
“quân yếu thần tử, thần bất đắc bất tử” rốt cuộc là do thần thánh phương nào đề
xuất? Rất may là hiện nay rất nhiều sách cổ cất thành kho tư liệu, kiểm tra qua
rất nhanh. Tôi từng bỏ ra một khoảng thời gian đi kiểm tra xuất xứ của câu đó.
Kết quả phát hiện, bất cứ chính sử nào và cả Nho điển đều không có câu này cùng
cách nói tương tự như vậy, mà là trong hí khúc tiểu thuyết thời Minh Thanh tìm
được rất nhiều, như:
- Đời
Minh có Tây du kí 西游记 của Ngô Thừa
Ân 吴承恩, Tần Vương dật
sử 秦王逸史 của Chư Thánh Lân 诸圣邻,
Phong thần diễn nghĩa 封神演义 của Trần Trọng
Lâm 陈仲琳….
- Đời
Thanh có Vô thanh hí 无声戏 của Lí Ngư 李渔, Tái sinh duyên
再生缘 của Trần Đoan Sinh 陈端生, Thuyết Nhạc toàn truyện 说岳全传 của Tiền Thái
钱彩, Tiết Đinh San
chinh tây 薛丁山征西 của Như Liên cư sĩ 如莲居士, Đường đại cung đình diễm sử 唐代宫廷艳史 của Hứa Khiếu
Thiên 许啸天, Song phụng kì
duyên 双凤奇缘 của Tuyết Tiều chủ nhân 雪樵主人, Tam hiệp kiếm 三侠剑 của
Trương Kiệt Hâm 张杰鑫, Thanh sử diễn
nghĩa 清史演义 của Thái Đông Phiên 蔡东藩….
Có thể
thấy, câu “quân yếu thần tử, thần bất đắc bất tử” xuất hiện sớm nhất trong tiểu
thuyết đời Minh, trong tiểu thuyết và hí khúc đời Thanh càng thường thấy hơn.
Tác giả tiểu thuyết khi nhắc đến câu này, phía trước thường viết: “thường ngôn
đạo”, “cổ ngữ vân”, “tự cổ đạo”, “tục thoại thuyết”, cho thấy rõ nó có khả năng
là tục ngữ lưu hành trong dân gian thời Minh Thanh. Còn như bắt đầu từ khi nào
có câu tục ngữ này thì không thể tra khảo, nhưng có thể khẳng định, việc lưu
hành câu này có liên quan đến sự đề cao chuyên chế hoàng quyền của hai đời Minh
Thanh, thẩm thấu tư tưởng ngu trung.
Chu
Nguyên Chương 朱元璋 kiến lập một chính thể chuyên chế hoàng quyền dường
như thoát li giáo nghĩa của Nho gia và truyền thống trị lí của hai triều Đường
Tống. Đối với những luận thuật của Mạnh Tử về mối quan hệ quân thần càng bị Chu
Nguyên Chương xem như cừu thù. Có một hôm ông ngẫu nhiên xem quyển Mạnh Tử 孟子, khi đọc đến câu quân
chi thị thần như thổ giới, tắc thần thị quân như khấu cừu, đột nhiên đại nộ,
cho đó là lời phản động “không phải những lời mà người quân tử nên nói”, ông
còn đắng đằng sát khí mắng rằng:
Lão già đó mà sống đến ngày nay, há miễn
được tội sao!
Bèn hạ lệnh đem bài vị Mạnh Tử đưa ra khỏi miếu, không
cho phối hưởng. Sau đó sai Hàn lâm học sĩ Lưu Tam Ngô 刘三吾
tiến hành lược bỏ bộ Mạnh Tử, nội
dung bị bỏ gần 1/3, chỉ cho phép học trò cả nước học “khiết bản” 洁本 (bản sạch) này.
Cách
nói Quân sử thần dĩ lễ, thần sự quân dĩ
trung của Khổng Tử cũng bị người triều Thanh phê phán. Thẩm Luyện 沈炼, người từng là Cẩm y vệ nói rằng:
Phụ bất từ, tử bất khả dĩ bất hiếu; phu bất
nghĩa, phụ bất khả dĩ bất trinh; bằng hữu bất phu, ngô bất khả dĩ bất thành.
Nhi viết ‘Quân sử thần dĩ lễ, tắc thần sự quân dĩ trung’, thử Nho giả chi ngộ
dã.
父不慈, 子不可以不孝; 夫不义, 妇不可以不贞; 朋友不孚, 吾不可以不诚. 而曰 ‘君使臣以礼, 则臣事君以忠’, 此儒者之误也
(Cha bất
từ, con không thể vì thế mà bất hiếu; chồng bất nghĩa, vợ không thể vì thế mà
không giữ tiết trinh; bạn bè không giữ chữ tín, ta không thể vì thế mà không
chân thành. Còn như nói: ‘Vua lấy lễ để sai khiến bề tôi, bề tôi lấy lòng trung
để thờ vua’, đó là cái lầm của nhà Nho)
Tôi đoán
rằng con người Thẩm Luyện vốn không có ý “quân yếu thần tử, thần bất đắc bất tử”,
nhưng cả một thời đại nhà Minh, sĩ đại phu luôn bị đế vương tru sát sỉ nhục, bị
đánh trượng giữa sân, quả thực đã xuất lộ mấy phần không khí khủng bố “quân yếu
thần tử, thần bất đắc bất tử”. Sự chuyên chế hoàng quyền của triều Thanh cùng với
mức độ giam cầm tư tưởng, so với đời Minh càng đi đến chỗ tột cùng. Trong bối cảnh
lịch sử như thế, tục ngữ dân gian và trong tiểu thuyết của văn nhân lưu hành
cách nói “quân yếu thần tử, thần bất đắc bất tử” cũng không có gì là lạ. Nhưng
chúng ta cần phải làm rõ: không một Nho gia nào tán đồng, tuyên dương chủ
trương “quân yếu thần tử, thần bất đắc bất tử”. Chỉ có đế vương chuyên chế mới
thích lí luận này.
Nhân
đây tôi cũng xin làm rõ một sự hiểu sai khác: xuất hiện cùng với câu “quân yếu
thần tử, thần bất đắc bất tử”, còn có câu:
Phụ yếu tử vong, tử bất đắc bất vong
父要子亡,子不得不亡
(Cha khiến con chết, con không thể không chết)
Và câu
này cũng không phải là giáo nghĩa của Nho gia.
Tăng
Sâm 曾参, học trò của Khổng Tử từng hỏi qua Khổng Tử:
Cảm vấn tử tùng phụ chi lệnh, khả vị hiếu
hố?
敢问子从父之令, 可谓孝乎?
(Xin hỏi: con tuân theo mệnh lệnh của cha, có thể gọi
là hiếu thuận chăng?)
Khổng Tử
có vẻ giận, nói:
Thị hà ngôn dư? Thị hà ngôn dư? Phụ hữu
tránh tử, tắc thân bất hãm vu bất nghĩa. Cố đương bất nghĩa, tắc tử bất khả dĩ
bất tránh vu phụ, thần bất khả dĩ bất tránh vu quân. Cố đương bất nghĩa tắc
tránh chi. Tùng phụ chi lệnh, hựu yên đắc vi hiếu hồ?
是何言与? 是何言与? 父有争子, 则身不陷于不义. 故当不义, 则子不可以不争于父, 臣不可以不争于君. 故当不义则争之. 从父之令, 又焉得为孝乎?
(Nói gì
lạ vậy? Nói gì lạ vậy? cha mà có đứa con dám can ngăn nói thẳng, thì người cha
sẽ không bị hãm vào chỗ bất nghĩa. Cho nên, khi gặp phải những việc bất nghĩa,
phận làm con không thể không khuyên can cha, phận làm bề tôi không thể không
can gián vua. Cho nên đối với những việc bất nghĩa, nhất định phải ra sức can
ngăn. Chỉ biết tuân theo mệnh lệnh của cha, sao có thể gọi là hiếu thuận được?)
Khổng Tử
cho rằng, phận làm con, đối với cha không nên một mực phục tùng, mà là phải biện
minh phải trái đúng sai, nếu cha sai phải ra sức can ngăn, như vậy mới có thể
tránh cho cha rơi vào chỗ bất nghĩa, đó mới là hiếu thuận.
Tăng
Sâm là người có chút ngu hiếu. Có một lần Tăng Sâm làm cỏ ruộng dưa, nhân vì sơ
ý làm dưa đứt rễ, cha tức giận vụt cho một gậy bất tỉnh. Sau khi tỉnh lại, Tăng
Sâm hướng đến cha tạ lỗi rồi về phòng đàn hát, có ý cho cha biết mình không bị
hề hấn gì. Khổng Tử biết chuyện, vô cùng giận, nói với các học trò rằng:
Tăng Sâm có đến đừng cho vào
Tăng Sâm
cho mình không có lỗi, nhờ bạn đến thỉnh giáo ở thầy, Khổng Tử nhân đó nói rằng:
Tăng Sâm thờ cha, lúc cha giận muốn đánh chết
mà không chịu tránh đi, để cha lỡ đánh chết thật, có phải là anh ta đã đẩy cha
vào chỗ bất nghĩa không? So ra thì việc nào xem là hiếu hơn. Với anh, anh chẳng
phải là con dân của thiên tử sao? Nếu cha anh giết con dân của thiên tử thì tội
lớn biết bao?
Với Khổng
Tử, mỗi cá nhân đều có hai thân phận: vừa là con của cha mẹ, vừa là dân của đất
nước. Phụ quyền hoàn toàn không phải là tuyệt đối, trên phụ quyền còn có vương
pháp bảo vệ nhân quyền.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 24/6/2015
Nguồn
THUỲ THUYẾT “QUÂN YẾU THẦN TỬ THẦN BẤT ĐẮC BẤT TỬ”
Tác giả: Ngô Câu 吴钩
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật