以德御才 恃才败德
德者才之主, 才者德之奴. 有才无德, 如家无主而奴用事矣. 几何不魍魉猖狂.
(菜根谭 - 立德修身)
DĨ
ĐỨC NGỰ TÀI, THỊ TÀI BẠI ĐỨC
Đức giả tài chi chủ, tài giả đức chi
nô. Hữu tài vô đức, như gia vô chủ nhi nô dựng sự hĩ. Kỉ hà bất võng lượng
xương cuồng.
(Thái căn đàm – Lập đức tu thân)
DÙNG ĐỨC CHẾ NGỰ TÀI, CẬY TÀI LÀM BẠI ĐỨC
Ở một
người, phẩm đức là chủ nhân của tài năng, còn tài năng là nô bộc của phẩm đức.
Nếu một người chỉ có tài năng mà thiếu đi phẩm đức thì giống như nhà không có
chủ, mọi việc do nô bộc cai quản, như vậy sao lại không xảy ra những việc làm bậy,
càn quấy?
Giải thích
và phân tích
Vị
hoàng đế khai quốc triều Minh là Chu Nguyên Chương 朱元璋
tuy không biết chữ, người vợ cũng không phải xuất thân từ danh gia khuê các,
nhưng các con của họ đều vô cùng xuất sắc. Đó là từ sự giáo dục của Chu nguyên Chương đối với các con. Bài học diệt vong của
triều Nguyên đã khiến Chu Nguyên Chương hiểu rõ đạo lí “Vi chính dĩ đức, thí
như bắc thần, cư kì sở nhi chúng tinh củng chi.” 为政以德, 譬如北辰, 居其所而众星共之 (dùng đức để
làm chính trị giống như sao bắc đẩu ở yên một chỗ, các sao khác đều hướng về).
Giang sơn từ trong gian khổ mà có được há có thể trăm năm sau này như giòng nước
tuôn chảy ra biển đông? Vì thế Chu Nguyên Chương rất coi trọng việc giáo dục
con cái, ông cho rằng: “đức” vừa có thể giúp cho thân thể, vừa có thể giúp cho
trí tuệ. Ông coi trọng giáo dục con cái để có được tri thức, còn giúp chúng
“chính tâm”, tức giáo dục phẩm đức.
Một lần
lúc trên điện, thái tử cùng các vương yên lặng đứng hầu một bên, Chu Nguyên
Chương nghiêm túc giáo huấn rằng:
- Các con có biết đạo lí “tiến đức tu nghiệp”
không? Quân tử thời cổ, đức ở bên trong mà biểu hiện ra bên ngoài, cho nên khí
thức cao minh, thiện đạo ngày càng tăng, ác hạnh tà vạy đều rời xa. Bản thân
mình tu đạo đã thành, tất ra phục vụ đại chúng, người hiền tập trung bên cạnh,
kẻ xấu rời xa. Có thể tiến đức tu nghiệp thì quốc gia thiên hạ không đâu là
không trị, nếu không thế thì không gì là không thất bại.
Để đạt
được mục đích làm cho các con “tiến đức tu nghiệp”, Chu Nguyên Chương còn tự
mình làm thầy đặt ra phương châm giáo dục. Ông bảo rằng:
- Thầy giỏi nên làm gương, theo bản tính vốn
có mà dạy, bồi dưỡng nhân tài. Với cách giáo dục, quan trọng nhất là phải chính
tâm, chính được tâm rồi thì việc gì cũng có thể làm được; chính không được tâm,
các loại tư dục sẽ nhân đó mà xâm nhập. Các con cần phải lấy thực học làm
chính, không nên học theo những văn sĩ tầm thường, chỉ biết thuộc từ chương,
không hề có ích gì cả.
Theo
phương châm đó, sau khi lập quốc, trừ việc xây đại bản đường trong cung ra, Chu
Nguyên Chương thu thập các sách vở cổ kim, mời danh Nho các nơi đến, ngoài lấy
điển tịch Nho gia để dạy, còn chọn lựa một số nhân sĩ có đức hạnh phong kiến,
sung vào làm tân khách cho thái tử, đối với các con, tiến hành giáo dục “đức hạnh”
phong kiến một cách nghiêm túc và có hệ
thống. Trên cơ sở tư tưởng “ngay cả việc
bào khúc gỗ, cũng cần phải có thợ giỏi; bức vách vạn kim không thể phó thác cho
người thợ vụng về”, Năm Hồng Vũ 洪武 thứ nhất (năm 1368)
sau khi lập hoàng thái tử, Chu Nguyên Chương uỷ thác cho các vị trọng thần khai
quốc như Lí Thiện Trường 李善长, Từ Đạt 徐达, Thường Ngộ Xuân 常遇春lần
lượt kiêm nhiệm chức Thái tử thiếu sư, Thái tử thiếu phó và Thái tử thiếu bảo.
Để họ “dùng đạo đức phụ đạo thái tử”, “răn sửa lỗi lầm”, khiến thái tử tiến bộ.
Đặc biệt với Tống Liêm 宋濂 được khen tặng là
“khai quốc văn thần chi thủ” đã có ảnh hưởng rất lớn đối với việc tu dưỡng đức
hạnh của thái tử.
Từ việc
Chu Nguyên Chương giáo dục con cái, có thể thấy chủ trương của ông: trăm việc học thì lấy đức làm đầu, dục giáo trước
tiên phải dục đức. Một cá nhân nếu như muốn học vấn phong phú, tài cao tám đấu,
thì đầu tiên cần phải tu dưỡng đức của mình.
Đức và
tài là sự thống nhất hữu cơ, cả hai không thể tách rời, không thể thiên lệch một
bên. Chính trị gia đời Tống Tư Mã Quang khi tổng kết bài học khinh nghiệm dùng
người trị quốc trong lịch sử đã chỉ ra rằng:
“Tài là
vốn liếng của đức; đức là thống soái của tài”.
“Đức dựa
vào tài để phát huy, tài dựa vào đức để thống soái, cả hai nương vào nhau mà
thành, đều quan trọng như nhau. Chỉ có đức tài kiêm bị mới là người hiền”.
Nhưng sự
phát triển của đức tài có thể xuất hiện sự không bằng nhau. Có người đức tương
đối tốt, nhưng tài thì kém hơn; có người tuy có tài, nhưng đức lại kém. Đức so
với tài, cần chú ý đến đức. Bởi một người năng lực tuy rất mạnh, trí tuệ cao
hơn người, nếu phẩm chất xấu, dã tâm lớn thì mối nguy hại gây nên sẽ vô cùng to
lớn, thậm chí đến mức hoạ quốc ương dân.
Phẩm đức
là chủ nhân của tài năng, tài năng là nô bộc của phẩm đức, cách ví này rất độc
đáo nhưng lại vô cùng thích đáng. Một cá nhân nếu thiếu “đức”, bất luận là người
ấy có tri thức uyên bác, năng lực mạnh mẽ hơn người, cũng không thể gọi là một
con người hoàn thiện.
Huỳnh Chương Hưng
Quy
Nhơn 01/7/2017
Nguồn
THÁI CĂN ĐÀM
菜根谭
Tác giả: (Minh) Hồng Ứng Minh 洪应明
Biên soạn: Bàng Bác 庞博
Trung Quốc Hoa Kiều xuất bản xã, 2013
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật