心地光明, 才华韫藏
君子之心事, 天青日白, 不可使人不知; 君子之才华, 玉韫珠藏, 不可使人易知.
(菜根谭 - 立德修身)
TÂM
ĐỊA QUANG MINH, TÀI HOA UẨN TÀNG
Quân tử chi tâm sự, thiên thanh nhật bạch,
bất khả sử nhân bất tri; quân tử chi tài hoa, ngọc uẩn châu tàng, bất khả sử
nhân dị tri.
(Thái căn đàm – Lập đức tu thân)
TÂM ĐỊA QUANG MINH, TÀI HOA ẨN GIẤU
Bậc
chính nhân quân tử có tu dưỡng đạo đức, hành vi tư tưởng của họ phải như thanh
thiên bạch nhật, quang minh lỗi lạc, không có hành vi ám muội nào cần phải giấu;
còn tài tình và năng lực của họ phải như châu ngọc, không dễ dàng hiển lộ ra
ngoài làm loá mắt người khác.
Giải thích
và phân tích
Không để
cho người khác không biết về tâm địa của mình là phép tắc làm người của bậc
quân tử; còn tài hoa của mình giống như châu ngọc không nên phô trương là phép
tắc xử thế của bậc quân tử. Như vậy làm người xử thế có thể tránh được hoạ hoạn,
tổn hại phẩm đức, cũng có thể khiến người khác từ bề ngoài mà nhìn thấy được nội
hàm của họ. Tục ngữ có câu:
Hoạ hổ hoạ bì nan hoạ cốt, tri nhân tri
diện bất tri tâm
画虎画皮难画骨, 知人知面不知心
Tài hoa
chân chính đều là nội hàm, cho nên muốn chân chính hiểu rõ một người rất khó, cần
phải có một số phương pháp thông qua biểu tượng mà nắm bắt thực chất.
Khổng Tử
孔子 có 3 thuật xét người:
Thị kì sở dĩ, quan kì sở do, sát kì sở
an
视其所以, 观其所由, 察其所安
Thị kỳ sở dĩ, là chỉ việc muốn hiểu rõ một
người, thì cần phải xem mục đích và động cơ người đó làm việc. Động cơ quyết định
phương cách, chúng ta xem người đó làm gì, càng cần phải xem người đó tại sao
phải làm như thế. Nếu bị biểu hiện bề ngoài mê hoặc, chúng ta nhận thức về người
đó được bao nhiêu?
Quan kì sở do, chính là cách làm của người
đó có nhất quán không. Bậc quân tử cũng yêu quý tiền của, nhưng quân tử khác với
tiểu nhân, tiểu nhân có thể trộm, có thể cướp, có thể đoạt, thậm chí giết người
để chiếm lấy; còn quân tử thì làm không được, cho dù tiền tài như hoa tươi bên
cạnh có thể tuỳ ý hái, họ cũng phải suy nghĩ có phù hợp với đạo hay không. Có
khi không phải ở chỗ một người làm thứ gì, làm lớn bao nhiêu, làm nhiều bao
nhiêu, mà là cần phải xem người đó làm như thế nào. Làm quan lớn, hối lộ nhiều,
tiền kiếm được nhiều, nhưng do lường gạt lừa dối mà có được, thì cũng là loại
người không ai đếm xỉa đến.
Sát kì sở an, chính là nói nhìn người đó
an ở điều gì, cũng chính là hàm dưỡng bình thường. Ví như tâm tính nóng nảy, ví
như nôn nóng thành công gần điều lợi, ví như có một chút thành tích đã tự thị
thậm cao, không xem ai ra gì, ví như gặp chút gian nan đã co đầu rút cổ, oán trời
trách người… đều là không có hàm dưỡng. Người như vậy khi làm việc có thể nữa
đường vất bỏ, giao thiệp bạn bè có thể bội tin quên nghĩa. Chỉ có những nhân
tài đạp lên thực tiễn, an tĩnh, mới không bị ảnh hưởng vật ngoài thân, mới có
thể có thành tựu. Chỉ có những người như thế mới có khả năng tích chứa dồi dào
mà phát lộ ít ỏi.
Nói tóm
lại, 3 phương thức nhận biết người này đều dạy mọi người không nên dùng bề
ngoài để chọn người, mà cần phải thông qua biểu tượng của hành vi bên ngoài,
nhìn rõ bản chất nội tâm của họ. Làm người ưa dùng tâm cơ, vì thông minh mà bị
thông minh làm sai lệch, người mà xử sự quá lộ ra ngoài, thường gặp phải tổn hại
trước tiên.
Dương
Tu 杨修 là chủ bạ của Tào Tháo 曹操,
tài hoa xuất chúng, cuối cùng bị Tào Tháo giết. Nguyên nhân chủ yếu là ở chỗ
ông ta qua phô trương tài hoa của mình.
Khi
Dương Tu chủ trì xây dựng cổng lớn của phủ Thừa tướng, Tào Tháo đã đề bên trên
một chữ 活 (hoạt). Dương Tu lập tức suy đoán được ý đố của Tào
Tháo, đó là chê cổng quá rộng, lập tức hạ lệnh dỡ xuống làm lại. Một lần khác,
Dương Tu và Tào Tháo cùng xem tấm bia Tào Nga 曹娥,
thấy trên bia có đề:
Hoàng quyên ấu phụ, ngoại tôn tê cữu
黄绢幼妇, 外孙齑臼
Dương Tu liền nói với Tào Tháo ý nghĩa câu đó là “Tuyệt diệu
hảo từ” 绝妙好辞.
“Hoàng
quyên” 黄绢 là loại tơ màu, tức “tuyệt” 绝
“Ấu
phụ” 幼妇 là thiếu nữ, là chữ “diệu” 妙
“Ngoại
tôn” 外孙 là con của con gái mình, chính là chữ “hảo” 好
“Tê
cữu” 齑臼 là loại dùng để đựng gia vị cay, chính là chữ “từ” 辞.
Cứ như thế, dần dần Tào Tháo cảm
thấy tài hoa của Dương Tu cao hơn mình liền sinh lòng ghen ghét, muốn trừ khử
Dương Tu.
Về sau, trong một chiến dịch,
quân Tào rơi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan, Tào Tháo sơ ý dùng 2 chữ “kê lặc”
鸡肋 làm khẩu lệnh trong quân. Dương Tu tự ỷ thông minh, hạ
lệnh ban sư. Tào Tháo sau khi được tin cho rằng Dương Tu đã làm nhiễu loạn quân
tâm liền thét đao phủ lôi ra chém.
Quân tử hành sự, theo tính mà
làm, quang minh lỗi lạc, không che đậy, không phô trương thanh thế. Tài hoa tiềm
tàng không đồng nghĩa với không dùng, mà là thi triển nơi đáng thi triển, không
quá phô trương. Quá phô trương rất có thể khiến bản thân mình rơi vào nơi lúng
túng, thậm chí dẫn đến hoạ diệt vong. Dương Tu bị giết đó là do ông ta tự chuốc
lấy, nếu tài hoa của ông ta tiềm tàng không bộc lộ, càng không nên để Tào Tháo
khó xử trước đám đông, thì có lẽ ông ta có thể được bảo toàn tính mạng.
Sự thực là như thế, cao nhân
chân chính luôn cao điệu làm người mà thấp điệu làm việc. Họ sống giống như người
bình thường, hoài bão tự nhiên, lặng lẽ tu dưỡng tài hoa, vừa không để cho dục
niệm trong lòng che lấp, lại không để cho tâm cảnh khiêm hoà bị hư vinh quyến rủ.
Trong sinh hoạt, chúng ta cũng có thể nhờ cậy họ, khi làm người thì cao điệu một
chút, yêu cầu nghiêm túc một chút, còn khi làm việc thì thấp điệu một chút,
khiêm hoà một chút. Có lẽ sự cải biến như vậy không làm cho chúng ta trở thành
cao nhân, nhưng chí ít cũng cho chúng ta có được cảnh giới.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 03/3/2016
Nguồn
THÁI CĂN ĐÀM
菜根谭
Tác giả: (Minh) Hồng Ứng Minh 洪应明
Biên soạn: Bàng Bác 庞博
Trung Quốc Hoa Kiều xuất bản xã, 2013
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật